Το αλφαβητάρι του Μαρξισμού: Η όπως Ηθική

"Λεφτά, λεφτά. Άμα δεν έχεις λεφτά κυρ' Διοικητά! Με ηθική δεν μπορείς να χορτάσεις το παιδί σου. Αίμα και σάρκα έχουμε και εμείς. Ψυχή, όμως, δεν έχουμε οι φτωχοί ούτε σε τούτο, ούτε στον άλλο κόσμο. Αν ανεβαίναμε στον ουρανό, είμαι βέβαιος, θα μας βάζανε να δουλεύουμε στην παραγωγή των αστραπών και των βροντών"

Γκέοργκ Μπύχνερ (1813-1837), από το θεατρικό έργο Βόυτσεκ

Οι ηθικοί κανόνες, διδάσκει η εκκλησία, προέρχονται από τους ουρανούς. Ο Βόυτσεκ, ο ήρωας του θεατρικού έργου του Μπύχνερ, ήταν "καλός άνθρωπος", σύμφωνα με τον διοικητή. Αλλά δεν "έχει ηθική. Έχει ένα παιδί χωρίς την ευλογία της εκκλησίας".

Την εποχή του Μαρξ (γεννήθηκε το 1818) οι θεωρίες αυτής της θείας προέλευσης είχαν ήδη κλονιστεί ανεπανόρθωτα -πρώτα από το κίνημα του διαφωτισμού και ύστερα από την γαλλική επανάσταση που τις έστειλε, μαζί με τους επισκόπους, στην γκιλοτίνα. Η νέα αυθεντία της εποχής ήταν ο Ιμμάνουελ Καντ. Η πηγή των ηθικών κανόνων, έλεγε ο Καντ, είναι ο ορθός λόγος. Ηθικό ήταν αυτό που, αν εφαρμοζόταν καθολικά, θα επέτρεπε στην κοινωνία να συνεχίσει να υπάρχει. Το ψέμα, για παράδειγμα, ήταν ανήθικο γιατί σε μια κοινωνία όπου το ψέμα θα γινόταν ο κανόνας η εμπιστοσύνη ανάμεσα στα μέλη της θα εξαφανιζόταν, συμπαρασύροντας στο τέλος την ίδια την κοινωνία στην άβυσσο.

Οι θεωρίες του Καντ, όμως, ενώ μπορούσαν ίσως να πουν τι είναι ανήθικο, δεν μπορούσαν να προτείνουν τι είναι ηθικό. Έθεταν κάτω από τον έλεγχο της λογικής τις ηθικές ρήσεις, αλλά συνέχιζαν να αφήνουν στο σκοτάδι την πραγματική προέλευση των ηθικών κανόνων. Αυτό ήταν πολύ βολικό για την άρχουσα τάξη. Η κλοπή ήταν, σύμφωνα με τον Καντ, ανήθικη -γιατί παραβιάζε το δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας. Και η τεμπελιά ήταν ανήθικη -γιατί μια κοινωνία δεν μπορεί να επιβιώσει αν δεν δουλεύει κανένας. Οι Βόυτσεκ συνέχιζαν "να μην έχουν ηθική", (οι πλούσιοι κάνουν, όπως είναι γνωστό, μπίζνες ακόμα και από το κότερο, δεν τεμπελιάζουν) όχι γιατί δεν είχαν την ευλογία της εκκλησίας αλλά γιατί δεν είχαν την ευλογία της λογικής.

Ο Μαρξ και ο Έγκελς επιτέθηκαν με σφοδρότητα στις απόπειρες της άρχουσας τάξης να ντύσει αυτά τα ιδεολογήματα της με τον μανδύα της αιωνιότητας και της οικουμενικότητας. "Όλες οι θεωρίες της ηθικής", έγραφε ο Φρίντριχ Έγκελς στο βιβλίο του Αντιντύρινγκ, "ήταν μέχρι τώρα, σε τελευταία ανάλυση, προϊόντα των οικονομικών συνθηκών που επικρατούσαν στην κοινωνία την δεδομένη στιγμή. Και καθώς η κοινωνία πέρναγε στην εποχή του ταξικού ανταγωνισμού, η ηθική ήταν πάντοτε ταξική ηθική".

Στις ταξικές κοινωνίες, με άλλα λόγια, δεν υπάρχει μια ηθική αλλά δύο: υπάρχει η ηθική των καταπιεστών και η ηθική των καταπιεσμένων, "Η ηθική τους και η ηθική μας", για να θυμίσουμε τον τίτλο του διάσημου βιβλίου του Τρότσκι.

Αυτές οι δυο ηθικές δεν είναι με κανένα τρόπο συμμετρικές. "Ας μην τολμήσουν να μας πουν ότι ένας δουλοκτήτης που με την πονηριά και τη βία κρατάει έναν δούλο αλυσοδεμένο και ένας δούλος που με την πονηριά ή την βία σπάζει τις αλυσίδες του, μπορεί να είναι ίσοι απέναντι σε ένα δικαστήριο ηθικής", γράφει ο Τρότσκι.

«Ανθρώπινη φύση»

Το πρόβλημα της "κατηγορικής προσταγής" του Καντ δεν είναι απλά ότι συσκοτίζει την σχέση ανάμεσα στην κυρίαρχη ηθική και την κυρίαρχη τάξη. Η ίδια του η θεωρία αντανακλά υπόγεια τις αντιδραστικές θεωρίες της "ελεύθερης αγοράς" για την ανθρώπινη φύση: οι άνθρωποι είναι ανταγωνιστικοί, χωρίς ηθικούς κανόνες η κοινωνία θα γίνει ζούγκλα, θα βυθιστεί σε έναν πόλεμο όλων εναντίων όλων.

Οι άνθρωποι, όμως, δεν είναι από την φύση τους ανταγωνιστικοί. Ο καπιταλισμός δεν είναι το επιστέγασμα της ανθρώπινης ουσίας: τόσο η κοινωνία, όσο και η ίδια η "ανθρώπινη φύση" είναι προϊόντα της ιστορίας. Και σε αυτή την ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού, η συνεργασία έχει παίξει πολύ μεγαλύτερο ρόλο από ότι ο ανταγωνισμός.

Για τον Μαρξ και τον Έγκελς η βάση της ηθικής δεν βρίσκεται στην αποτροπή ενός "πολέμου όλων ενάντια σε όλους", αλλά στην ανάπτυξη του ανθρώπου, στην απελευθέρωση των ικανοτήτων του, στο πέρασμα από το "βασίλειο της ανάγκης" στο "βασίλειο της ελευθερίας". Ο Σπάρτακος ηττήθηκε, τελικά, από τις λεγεώνες του Κράσου και 6.000 στρατιώτες του σταυρώθηκαν "για παραδειγματισμό" στην Απία Οδό. Αλλά είναι ο Σπάρτακος και όχι ο σφαγέας του αυτός που έμεινε στην ιστορία.

Αν ίσχυε αυτό μια φορά για τους δούλους, ισχύει εκατό φορές για την εργατική τάξη. Γιατί σε αντίθεση με όλες τις προηγούμενες καταπιεσμένες τάξεις, οι εργάτες, με τον αγώνα τους, δεν παλεύουν για να απελευθερώσουν μόνο τον εαυτό τους αλλά ολόκληρη την κοινωνία.

Όσο για τους σύγχρονους επίδοξους Κράσους, η ιστορία θα τους ανταμείψει και αυτούς -στην καλύτερη περίπτωση- με την αιώνια λήθη.