Πότε χάθηκε η επανάσταση στη Ρωσία; Πότε ξεκίνησε η πορεία που κατάληξε στην κατάρρευση της ΕΣΣΔ;
Για κάποιους, το πρόβλημα ξεκίνησε με τις μεταρρυθμίσεις του Γκορμπατσόφ από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 που έσπρωξαν τη χώρα στην αγκαλιά του καπιταλισμού. Για άλλους, το «ρεβιζιονιστικό πραξικόπημα» συνέβη το 1956 με το 20ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης και την «αποσταλινοποίηση». Η σημερινή ηγεσία του ΚΚΕ προβάλει όλο και πιο έντονα μια τέτοια εκδοχή. Και βέβαια αυτή η ερμηνεία συνδέεται με τον θάνατο του ίδιου του Στάλιν, εξήντα χρόνια πριν, στις 5 Μάρτη του 1953.
Όταν πέθανε ο Στάλιν, ο σοσιαλισμός ήταν από καιρό νεκρός στην Ρωσία. Το 1927 σε μια συνεδρίαση του Πολιτικού Γραφείου ο Τρότσκι είχε πει κατάμουτρα στον Στάλιν ότι έβαλε «υποψηφιότητα για τη θέση του νεκροθάφτη της επανάστασης». Είχε δίκιο. Στη δεκαετία του 1930 με την ηγεσία του Στάλιν η γραφειοκρατία έγινε μια νέα άρχουσα τάξη, εξαφάνισε κάθε κατάκτηση της Επανάστασης του Οκτώβρη του 1917 και άρχισε να χτίζει μια κοινωνία κρατικού καπιταλισμού στην Ρωσία.
Όταν κυκλοφόρησε η είδηση του θανάτου του Στάλιν, η αντίδραση από τα Κομμουνιστικά Κόμματα όλου του κόσμου ήταν ασυγκράτητος θρήνος. «Ο άνθρωπος που έκανε τα περισσότερα για την απελευθέρωση της ανθρωπότητας είναι νεκρός» έγραφε η Ουνιτά, η εφημερίδα του ιταλικού κόμματος, κάτω από ένα πηχυαίο τίτλο «Ο Στάλιν είναι νεκρός». Αυτές οι αντιδράσεις δεν προέρχονταν μόνο από τις κορυφές του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος που στο κάτω-κάτω χρωστούσαν τις θέσεις τους στον Στάλιν. Οι απλοί κομμουνιστές στη βάση των κομμάτων εκφράζανε τα ίδια συναισθήματα.
Μια εξήγηση είναι ότι από τη δεκαετία του ’30 και μετά η λατρεία στο πρόσωπο του Στάλιν ήταν επίσημη πολιτική της Ρωσίας. Το όνομά του είχε δοθεί σε δεκάδες πόλεις και κωμοπόλεις. Τον Οκτώβρη του 1946 το λογοτεχνικό περιοδικό Ζάμια δημοσίευσε ένα ποίημα προς τιμήν του: «Θα τον συνέκρινα με ένα χιονισμένο βουνό, όμως το βουνό έχει κορυφή/ θα τον συνέκρινα με τον λαμπρό ήλιο, αλλά ο ήλιος λάμπει το μεσημέρι όχι τα μεσάνυχτα». Ο λόγος του ήταν νόμος, από τα προβλήματα της αγροτικής παραγωγής της ΕΣΣΔ μέχρι τη μουσική και τη γλωσσολογία.
Για τους υμνητές του δυτικού καπιταλισμού η εξήγηση είναι απλή. Η πίστη των κομμουνιστών εκείνης της εποχής στο «αλάθητο» του Στάλιν δεν είχε καμιά διαφορά από την πίστη στο "αλάθητο» του Πάπα, ήταν δηλαδή ένα είδος θρησκείας κι οι οπαδοί της απλά θύματα. Κι όμως, στις γραμμές των Κομμουνιστικών Κομμάτων στο Δυτικό κόσμο είχαν συσπειρωθεί άνθρωποι που έδωσαν ακόμα και τη ζωή τους όχι μόνο για το ψωμί αλλά και για τη λευτεριά. Εκεί βρίσκονταν οι πιο μαχητικοί εργάτες, άνθρωποι που αποφάσιζαν να μην ακολουθήσουν τις αυθεντίες που λένε ότι πάντα θα υπάρχουν ανώτεροι και κατώτεροι, εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενοι.
Οι ήττες του εργατικού κινήματος στη δεκαετία του ‘30 ήταν η υλική αιτία για τις μαζικές αυταπάτες για τη σταλινική Ρωσία και της λατρείας για τον Στάλιν. Αν το ισχυρότερο εργατικό κίνημα στον κόσμο δεν κατάφερε να σταματήσει τον Χίτλερ, τότε μόνο τα τανκς του Στάλιν μπορούσαν. Για ένα διάστημα αυτή η υποκατάσταση ήταν κυρίαρχη.
Ο θάνατος του Στάλιν πυροδότησε αλυσιδωτές αντιδράσεις. Στην ίδια την Ρωσία άρχισε να χαλαρώνει κάπως η εφιαλτική καταπίεση. Εκατοντάδες χιλιάδες κρατούμενοι απελευθερώθηκαν σταδιακά από τα στρατόπεδα εργασίας στη Σιβηρία και τον Αρκτικό Κύκλο. To 1955 ο Χρουτσόφ, ο νέος γραμματέας του ΚΚΣΕ, επισκέφτηκε τον Τίτο της Γιουγκοσλαβίας. Λίγα χρόνια πριν, το 1948 η Ρωσία είχε καταγγείλει τον Τίτο ως πράκτορα του ιμπεριαλισμού. Γνωστά στελέχη κομμουνιστικών κομμάτων στην Ανατολική Ευρώπη είχαν «εκκαθαριστεί» μετά από στημένες δίκες ως «τιτοϊκοί» πράκτορες της Δύσης και όλα τα Κομμουνιστικά Κόμματα της Δύσης καταδίκασαν την Γιουγκοσλαβία.
20ο Συνέδριο
Όμως, το μεγαλύτερο σοκ ήρθε τρία χρόνια μετά τον θάνατο του Στάλιν, στο 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ τον Μάρτη του 1956. Στο τέλος του συνεδρίου ο Χρουτσόφ έκανε την περίφημη πλέον «μυστική ομιλία» του στους αντιπροσώπους. Σ’ αυτήν, αποκάλυψε ένα μέρος μόνο από τα εγκλήματα του Στάλιν.
Ο Χρουτσόφ και η πτέρυγα που τον στήριζε δεν σκόπευαν βέβαια να διαλύσουν τον κρατικό καπιταλισμό που κυβερνούσαν. Ήθελαν να τον κάνουν πιο αποτελεσματικό, πιο παραγωγικό. Η τρομοκρατία του Στάλιν δεν απευθυνόταν μόνο στους «από κάτω» αλλά είχε στόχο να επιβάλλει και την πειθαρχία στην ίδια την γραφειοκρατία. Τώρα, οι κληρονόμοι του έβγαζαν μια ανάσα ανακούφισης. Οι εποχές που τη μια μέρα γινόσουν υπουργός και την άλλη μέρα σε έστηναν στον τοίχο είχαν περάσει.
Η «μυστική ομιλία» είχε απρόβλεπτες συνέπειες στα Κομμουνιστικά Κόμματα της Δύσης. Από το θάνατο του Στάλιν και μετά είχαν αρχίσει ανεπαίσθητες διεργασίες που κορυφώθηκαν όταν κυκλοφόρησαν τα νέα από το 20ο Συνέδριο και έγιναν ακόμα πιο δραματικές όταν τον Οκτώβρη-Νοέμβρη του 1956 τα ρώσικα τανκς έπνιξαν στο αίμα την Ουγγρική Επανάσταση. Τις ίδιες μέρες, η Βρετανία, η Γαλλία και το Ισραήλ έστελναν στρατό στο Σουέζ για να ανατρέψουν την κυβέρνηση του Νάσερ της Αιγύπτου που είχε τολμήσει να εθνικοποιήσει τη Διώρυγα. Η “σοσιαλιστική” Ρωσία έκανε στην Ουγγαρία ό,τι η ιμπεριαλιστική Βρετανία και Γαλλία στην Αίγυπτο.
Οι ηγεσίες των Κομμουνιστικών Κομμάτων έσπευσαν να υιοθετήσουν για άλλη μια φορά τις επίσημες ρώσικες θέσεις. Όμως, για ένα κομμάτι του κόσμου τους, μέλη και περίγυρος, αυτή τη φορά τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Οι παλιές βεβαιότητες έμπαιναν σε αμφισβήτηση.
Σε κάποια κόμματα, η αμφισβήτηση πήρε τεράστιες διαστάσεις. Το αμερικάνικο κόμμα συνέχιζε να έχει τριάντα χιλιάδες μέλη παρά τις διώξεις του μακαρθισμού. Τα γεγονότα του 1956 προκάλεσαν μια τόσο σφοδρή σύγκρουση στο εσωτερικό του που ουσιαστικά το διέλυσε. Στην Βρετανία οι αποχωρήσεις και οι διαγραφές πήραν μεγάλες διαστάσεις. Άλλα κόμματα, όπως το ιταλικό και το γαλλικό, κατάφεραν να αντέξουν την μπόρα σχετικά ανέπαφα. Όμως, σχεδόν παντού άρχισε να διαμορφώνεται μια «Νέα Αριστερά».
Μαγιά
Αποχωρήσαντες από τα ΚΚ, ανεξάρτητοι αγωνιστές, νέοι άνθρωποι που είχαν αρχίσει να εμπλέκονται στα κινήματα της εποχής, για τον πυρηνικό αφοπλισμό τα πολιτικά δικαιώματα, τους αντιμπεριαλιστικούς αγώνες ήταν η μαγιά της μαζί με ό,τι είχε επιζήσει από την παλιά επαναστατική αριστερά. Σε κάποιες περιπτώσεις γύρω από περιοδικά (το New Left Review στη Βρετανία ήταν προϊόν τέτοιων προσπαθειών). Στη Γαλλία γύρω από τα δίκτυα αλληλεγγύης στον αγώνα του FLN της Αλγερίας. Στην Λατινική Αμερική το παράδειγμα της Κούβας ώθησε παλιότερους και νέους αγωνιστές στο δρόμο του αντάρτικου κόντρα στα παλιά ΚΚ.
Πολλές από αυτές τις ομαδοποιήσεις και ρεύματα έσβησαν τα επόμενα χρόνια. Ο κόσμος συνέχιζε να χωρίζεται σε δυο μπλοκ, σε διαρκή στρατιωτικό ανταγωνισμό. Το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα έμοιαζε να είχε ξεπεράσει το σοκ, άλλωστε η Ρωσία φαινόταν να τα πηγαίνει πολύ καλά πχ με τις θεαματικές επιτυχίες της στη διαστημική κούρσα: ήταν η πρώτη χώρα που έστειλε άνθρωπο στο διάστημα.
Όμως, ο μονόλιθος είχε ραγίσει, κι οι ρωγμές μεγάλωναν αντί να κλείνουν. Στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και στις αρχές του ’70 το επαναστατικό κύμα που πυροδότησε η Γενική Απεργία του Μάη του 1968 στη Γαλλία σάρωσε τον κόσμο, από τα πανεπιστήμια της Καλιφόρνια μέχρι τα πανεπιστήμια της Βαρσοβίας, τα εργοστάσια του Τορίνο και τους δρόμους του Τόκιο. Η επαναστατική αριστερά που έκανε την εμφάνισή της ορμητικά σ’ αυτές τις μάχες δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς τα πρώτα βήματα της δεκαετίας του 1950, την αμφισβήτηση που ξεκίνησε μετά το θάνατο του Στάλιν.