Τον Οκτώβρη του 1917, για πρώτη φορά στην ιστορία, οι εργάτες και οι εργάτριες πήραν, για πρώτη φορά στην ιστορία, την εξουσία σε μια ολόκληρη χώρα στα χέρια τους. Αυτό που οι επαναστάτες για χρόνια ονειρεύονταν είχε γίνει τώρα πραγματικότητα. Η ώρα “της γης των κολασμένων” έμοιαζε να έχει, επιτέλους, φτάσει
Δυστυχώς οι ελπίδες που γέννησε ο Κόκκινος Οκτώβρης δεν επιβεβαιώθηκαν. Αντί να απλωθεί, μέσα στα επόμενα χρόνια, η επανάσταση στα πέρατα του κόσμου, η αντεπανάσταση χτύπησε τη Ρωσία. Οι σύντροφοι του Λένιν εξοντώθηκαν -τα περισσότερα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής των Μπολσεβίκων είτε δολοφονήθηκαν, είτε πέθαναν στο εκτελεστικό απόσπασμα. Εκατομμύρια εργάτες κλείστηκαν σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας -στα διαβόητα γκούλαγκ. Στους χώρους δουλειάς, ο εργατικός έλεγχος αντικαταστάθηκε από το “διευθυντικό δικαίωμα” και τους εξοντωτικούς ρυθμούς του “σταχανοφισμού”. Στην ύπαιθρο, οι αγρότες -που το 1917 είχαν γίνει επιτέλους κύριοι των χωραφιών που καλλιεργούσαν- έχασαν με την “αναγκαστική κολεκτιβοποίηση” και πάλι την γη τους. Για να επιτευχθεί αυτό χρειάστηκε ένας πραγματικός εμφύλιος πόλεμος που άφησε πίσω του κυριολεκτικά εκατομμύρια νεκρούς.
Την περίοδο ανάμεσα στην επανάσταση του Φλεβάρη και τον Κόκκινο Οκτώβρη του 1917 οι εργάτες της Ρωσίας είχαν καταφέρει να ακυρώσουν κάθε απόπειρα αντεπανάστασης. Μέσα στους επόμενους μήνες κατάφεραν ακόμα πιο πολλά: οι αναπολητές του παλιού καθεστώτος οργάνωσαν ένα στρατό “Λευκών” και επιτέθηκαν στο καθεστώς των Σοβιέτ. Ο “Κόκκινος Στρατός” της επανάστασης τους συνέτριψε. Το ίδιο έπαθαν και οι στρατοί των Μεγάλων Δυνάμεων που εισέβαλαν στη νεαρή εργατική δημοκρατία για να καταστείλουν την επανάσταση. Το τίμημα, όμως, που πλήρωσαν οι εργάτες της Ρωσίας ήταν πολύ βαρύ: εκατοντάδες χιλιάδες πέθαναν στο μέτωπο. Η παραγωγή σταμάτησε -το 1920 η βιομηχανική παραγωγή ήταν 80% κάτω από τα, ήδη χαμηλά, επίπεδα του 1916. Στις πόλεις έπεσε πείνα -χιλιάδες εργάτες αναγκάστηκαν να γυρίσουν στην ύπαιθρο για να αποφύγουν την λιμοκτονία. Το 1924, όταν πέθανε ο Λένιν, η εργατική τάξη που είχε κάνει την επανάσταση είχε πια, τόσο πολιτικά όσο και φυσικά, αποδεκατιστεί. Τα Σοβιέτ, η “ψυχή” της εργατικής δημοκρατίας έπαψαν πρακτικά να υπάρχουν.
Αυτή ήταν από κάθε άποψη μια δύσκολη -και τραγική- κατάσταση για τους Μπολσεβίκους, το κόμμα του Λένιν. Στον Οκτώβρη είχαν φτάσει με το σύνθημα “Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ”. Αντί για αυτό, η εξουσία βρισκόταν τώρα στα χέρια του κόμματος. Οι Μπολσεβίκοι, βέβαια, δεν ήταν ένα οποιοδήποτε κόμμα: η κυβέρνηση είχε πράγματι μια “προλεταριακή πολιτική”, αλλά αυτή στηριζόταν, όπως έλεγε ο ίδιος ο Λένιν, στην παλιά φρουρά του κόμματος -όχι στο μαχητικό κομμάτι της εργατικής τάξης, που έτσι και αλλιώς είχε αποδεκατιστεί. Η Ρωσία είχε μια φιλεργατική κυβέρνηση, για να το πούμε με απλά λόγια, όχι μια εργατική κυβέρνηση.
Ακόμα χειρότερα, αυτή η κυβέρνηση είχε να αντιμετωπίσει δυσανάλογες προκλήσεις.
Η διάλυση της βιομηχανικής παραγωγής, πρώτα απ' όλα, έβαζε σε δοκιμασία την σχέση του καθεστώτος με τους αγρότες. Η κυβέρνηση είχε ανάγκη τα τρόφιμα που παρήγαγαν οι αγρότες για να ταΐσει τις πόλεις -αλλά δεν είχε τίποτα να τους προσφέρει σαν αντάλλαγμα. Το αποτέλεσμα ήταν να βρεθεί πολύ γρήγορα αντιμέτωπη με αγροτικές εξεγέρσεις -σαν αυτή που ξέσπασε στην Κρονστάνδη στις αρχές του Μάρτη του 1921. Οι Μπολσεβίκοι αναγκάστηκαν να κάνουν μια μεγάλη υποχώρηση: η “Νέα Οικονομική Πολιτική” ήταν μια μερική επιστροφή στην οικονομία της αγοράς, που αναγνώριζε στους αγρότες το δικαίωμα να έχουν κέρδος.
Ταυτόχρονα, οι Μπολσεβίκοι είχαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της διοικητικής γραφειοκρατίας. Με απλά λόγια και πάλι, οι Κομισάριοι έπαιρναν αποφάσεις αλλά οι αποφάσεις δεν εφαρμόζονταν γιατί σκόνταφταν στην απροθυμία του “μηχανισμού”.
Ποιος κυβερνά ποιον;
“Ας κοιτάξουμε στη Μόσχα”, έλεγε ο Λένιν. “Ποιος κυβερνά ποιόν; Οι 4.700 υπεύθυνοι κομμουνιστές τη μάζα των γραφειοκρατών ή το αντίστροφο; Δε νομίζω ότι μπορείτε να πείτε στα σοβαρά ότι οι κομμουνιστές καθοδηγούν αυτή τη μάζα. Για να είμαστε τίμιοι, δεν είναι αυτοί οι καθοδηγητές αλλά οι καθοδηγούμενοι”.
Το τελειωτικό πλήγμα ήρθε το 1923 με την οριστική ήττα της επανάστασης στη Γερμανία. Οι Μπολσεβίκοι ποτέ δεν πίστευαν ότι θα μπορούσαν, μετά τη νίκη της επανάστασης στη Ρωσία, να αρχίσουν να χτίζουν τον σοσιαλισμό. Αυτό που θα μπορούσαν να “χτίσουν” ήταν την παγκόσμια επανάσταση. Και αυτό δεν έμοιαζε καθόλου με χίμαιρα: το 1918 ξέσπασε επανάσταση ενάντια στον Κάιζερ στη Γερμανία. Στην Ουγγαρία οι επαναστάτες πήραν για λίγο την εξουσία. Στην Ιταλία ξέσπασε η “Κόκκινη Διετία”. Το 1923, όμως, το κύμα αυτό έκλεισε χωρίς να έχει καταφέρει η επανάσταση να γιορτάσει μια νέα, μεγάλη μόνιμη νίκη. Για τη Ρωσία, αυτό σήμαινε ότι η περίοδος της αναμονής θα ήταν πια πολύ μακρύτερη.
Οι δυσκολίες αυτές άρχισαν να επηρεάζουν και το ίδιο το κόμμα των Μπολσεβίκων. Η ηγεσία του χωρίστηκε σε ομάδες -και άρχισαν να παλεύουν μεταξύ τους. Από αυτές η πιο σημαντική ήταν, από κάθε άποψη, η “Αριστερή Αντιπολίτευση” του Τρότσκι. Ο Τρότσκι πρότεινε μια σειρά από πολιτικές που θα στήριζαν την αναγέννηση της εργατικής τάξης -και φυσικά, μέσα από την ανασυγκρότηση της βιομηχανίας- και πολιτικά. Η “Αριστερή Αντιπολίτευση” όμως, δεν κατάφερε να επικρατήσει στο εσωτερικό του κόμματος. Αυτή που επικράτησε ήταν η ομάδα γύρω από τον Ιωσήφ Στάλιν -μια ομάδα που στηριζόταν κύρια πάνω στους γραφειοκράτες του κρατικού μηχανισμού. Το όραμά τους ήταν ένας καπιταλισμός, όπου όμως η εξουσία δεν θα βρισκόταν στα χέρια κάποιων ιδιωτών καπιταλιστών αλλά στα δικά τους: ένα καθεστώς κρατικού καπιταλισμού.
Και το επέβαλλαν το όραμά τους με μια βαναυσότητα τρομαχτική.