Αίθουσα Εκθέσεων του Ινστιτούτου Θερβάντες στην Αθήνα (Μητροπόλεως 23),
23/09 - 23/10. Είσοδος Ελεύθερη.
Ωράριο: Δευτέρα -Παρασκευή 10:00-13:00 και 16:00-20:00, Σάββατο 10:00-13:30
«Ο Ισπανικός Εμφύλιος στον κινηματογράφο»
Το αφιέρωμα θα πραγματοποιηθεί στην Ταινιοθήκη στον Κεραμεικό (Ιερά Οδός και Μεγάλου Αλεξάνδρου) από τις 7 έως τις 13 Οκτώβρη και μετά θα μεταφερθεί στην Θεσσαλονίκη από τις 21 έως τις 27 Οκτώβρη.
Αφίσες και ταινίες που εμπνέουν
Ενενήντα και πλέον αφίσες του Ισπανικού Εμφύλιου εκτίθενται αυτές τις μέρες και μέχρι τις 23/10 στην Αίθουσα Εκθέσεων του Ινστιτούτου Θερβάντες. Πρόκειται για την σημαντικότερη έκθεση πρωτότυπων αφισών του Ισπανικού Εμφύλιου που έχουν εκτεθεί ποτέ στην Ελλάδα.
Με μια σειρά εικαστικών εκδηλώσεων με θέμα τον Ισπανικό Εμφύλιο, η Ισπανική πρεσβεία και το Ινστιτούτο Θερβάντες ανοίγουν μια χαραμάδα, φωτίζοντας έστω και αμυδρά μια από τις σημαντικότερες σελίδες του εργατικού κινήματος τον προηγούμενο αιώνα. Δεν είναι τυχαίο ότι τόσο το ενδιαφέρον του κόσμου -και μάλιστα της νεολαίας που πραγματικά έχει αγκαλιάσει την έκθεση- όσο και η πραγματική πολιτική αξία των αφισών και των ταινιών, δεν αφήνουν περιθώρια να ξεχάσουμε τι πραγματικά έγινε στην Ισπανία στη δεκαετία του 30.
Αφίσες προπαγανδιστικές, αλλά και ενημερωτικές. Αφίσες από την πρώτη περίοδο που καλούν τους εργάτες στα οδοφράγματα, ή αφίσες από την άμυνα της Μαδρίτης με οδηγίες για την αποφυγή εντοπισμού από τα εχθρικά αεροπλάνα (ναζιστικά στούκας). Ταυτόχρονα μέσα από τις αφίσες μπορεί κανείς να διακρίνει την τεράστια δυναμική που απελευθέρωσε η επαναστατική αυτή διαδικασία. Η προσπάθεια για γυναικεία χειραφέτηση. Η δυναμική που αναπτύχθηκε μέσα στη νεολαία. Η μάχη για την ιδεολογική ηγεμονία.
Η εμπλοκή γνωστών καλλιτεχνών της περιόδου με την ίδια την προπαγάνδα οδηγεί το είδος σε μια άνθιση. Πάνω από 2.000 αφίσες εκδίδονται μέσα στο χρονικό διάστημα του πρώτου έτους του εμφυλίου. Νέες τεχνικές ενσωματώνονται. Κολάζ, φωτομοντάζ, ριζοσπαστική χρήση των χρωμάτων, της φόρμας και της τυπογραφίας. Η άνθιση της αφίσας, μέσα από την αναγκαιότητα για την εξάπλωση του μηνύματος, έφερε στην επιφάνεια τα πιο πρωτοπόρα στοιχεία της ίδιας της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Σπίθα
Από το «Για ποιον χτυπάει η καμπάνα» του Έρνεστ Χέμινγουεη μέχρι την «Γκουέρνικα» του Πάμπλο Πικάσο, ο Ισπανικός Εμφύλιος υπήρξε για την τέχνη μια περίοδος με τεράστια επιρροή. Η μάχη ενάντια στους φασίστες του Φράνκο, ειδικά σε μια περίοδο που ο φασισμός είχε εξαπλωθεί στην μισή Ευρώπη, ήταν για τους καλλιτέχνες και τους διανοούμενους μια πραγματική σπίθα έμπνευσης. Η ήττα ωστόσο των επαναστατών και η εγκαθίδρυση της φασιστικής δικτατορίας του Φράνκο έσπειρε την απογοήτευση σε όλο τον κόσμο. Για 40 χρόνια η χούντα του Φράνκο είχε επιβάλλει την απόλυτη σιωπή.
Αυτός ήταν και ο λόγος που αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας το ισπανικό σινεμά ασχολήθηκε τόσο επισταμένα με τα χρόνια του εμφύλιου. Ένα ολόκληρο κίνημα κινηματογραφιστών δημιούργησε μια σειρά ταινιών για τον ισπανικό εμφύλιο θέλοντας να καταγράψει αυτά που απαγορεύονταν να ειπωθούν για 4 δεκαετίες. Από τις 7 έως τις 13 Οκτώβρη, 13 από αυτές τις ταινίες θα παρουσιαστούν στους νέους χώρους της ταινιοθήκης της Ελλάδος στο Κεραμεικό ενώ από τις 21 έως τις 27 θα ταξιδέψουν και στην Θεσσαλονίκη. Μεταξύ των ταινιών μπορεί κάποιος να δει μια από τις λίγες τέτοιες ταινίες που δημιουργήθηκαν μέσα στη δικτατορία, σε μια σπάνια προβολή του αριστουργήματος του Βίκτορ Ερίθε «Το πνεύμα του Μελισσιού» αλλά και άλλες όπως το σπάνιο «Το δέντρο της Γκουέρνικα» του Φερνάντο Αραμπάλ, αλλά και άλλα αριστουργήματα όπως το κλασικό «Belle Epoque» του Φερνάντο Τρουέμπα, την «Γη και Ελευθερία» του Κεν Λόουτς ή τους «Στρατιώτες της Σαλαμίνας» του Νταβίδ Τρουέμπα. Μεταξύ των ταινιών υπάρχουν και διάφορα ντοκυμαντέρ αλλά και προβολές με επίκαιρα της εποχής.
Ο Ισπανικός Εμφύλιος πόλεμος ήταν Εργατική Επανάσταση ενάντια στο φασισμό
Στις 17 Ιούλη 1936 ο φασίστας Στρατηγός Φράνκο από το Μαρόκο όπου βρισκόταν ως διοικητής της Λεγεώνας των Ξένων, πραγματοποιεί πραξικόπημα ενάντια στην νόμιμα εκλεγμένη κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου. Μέσα σε τρεις μέρες το σύνολο σχεδόν από τις 50 στρατιωτικές φρουρές της Ισπανίας τάχθηκε με το μέρος του Φράνκο και των άλλων στρατηγών. Στο πλευρό του πραξικοπήματος βρέθηκε όλη η προνομιούχα και πλούσια Ισπανία. Η ιεραρχία της Καθολικής Εκκλησίας, οι βιομήχανοι, οι τραπεζίτες, οι μεγάλοι γαιοκτήμονες που λειτουργούσαν τα τσιφλίκια τους σαν μεγάλα εργοστάσια. Με τέτοια στήριξη το πραξικόπημα «λογικά» θα είχε πλήρη επιτυχία. Ομως, συνάντησε μια μαχητική εργατική τάξη, που στο φασισμό απάντησε με την επανάσταση της.
Οι εργάτες πήραν την πρωτοβουλία και άρχισαν να στήνουν οδοφράγματα. Ξεκινώντας με τούβλα και κουζινομάχαιρα ή κυνηγετικά όπλα έφτασαν να αναμετρηθούν με στρατιωτικές φρουρές. Οι ανταρσίες των φαντάρων απέναντι στους αξιωματικούς τους και οι καταλήψεις μονάδων και αποθηκών του στρατού έδωσαν την δυνατότητα για πραγματικό εξοπλισμό των εργατικών πολιτοφυλακών. Οπως περιγράφει ο Φέλιξ Μόροου στο κλασικό πλέον έργο «Επανάσταση και Αντεπανάσταση στην Ισπανία»:
«Στην ίδια την Μαδρίτη η πολιτοφυλακή της Σοσιαλιστικής Νεολαίας μοίραζε το ισχνό απόθεμα όπλων της, έστηνε οδοφράγματα σε βασικούς δρόμους και γύρω από το στρατώνα Μοντάνα, οργάνωνε περιπόλους για έρευνες σπίτι με σπίτι με σκοπό την σύλληψη των αντιδραστικών και τα μεσάνυχτα είχε εξαπολύσει την πρώτη επίθεση στους στρατώνες. Στην Βαρκελώνη οι μαχητές της CNT και του POUM, επειδή θυμούνταν την προδοσία του προέδρου της Καταλωνίας Κομπανίς τον Οκτώβρη του 1934, το απόγευμα της 18ης Ιούλη κατέλαβαν μια σειρά κυβερνητικά οπλοστάσια. Οταν το πρωί της επόμενης μέρας η φρουρά εκδηλώθηκε υπέρ του πραξικοπήματος, οι ένοπλοι εργάτες την είχαν ήδη περικυκλώσει σε ένα σιδερένιο κλοιό, και εξόπλιζαν τους ανυπόμονους εθελοντές που συνέρρεαν με οπλισμό που είχαν αποσπάσει από τους φασίστες και με ο,τιδήποτε μπορούσαν να ανακαλύψουν σε καταστήματα. Λίγο αργότερα, η πολιτοφυλακή έθεσε υπό τον έλεγχό της τα κανονικά οπλοστάσια.
Αστούριας
Οι ανθρακωρύχοι των Αστούριας σχημάτισαν μια φάλαγγα 6.000 ανδρών για να βαδίσουν στην Μαδρίτη πριν κοπάσει καλά καλά η κυβερνητική κρίση. Στη Μάλαγα, ένα στρατηγικό λιμάνι απέναντι από το Μαρόκο, οι πολυμήχανοι εργάτες, άοπλοι, είχαν περικυκλώσει την αντιδραστική φρουρά βάζοντας φωτιά σε κτίρια και με πύρινα οδοφράγματα. Ο κυβερνήτης της Μαδρίτης είχε αρνηθεί να δώσει όπλα στους εργάτες της Βαλένθια και τότε εκείνοι ετοιμάστηκαν να αντιμετωπίσουν το στρατό με οδοφράγματα, πέτρες και κουζινομάχαιρα, μέχρι που οι σύντροφοί τους μέσα στην φρουρά εκτέλεσαν τους αξιωματικούς τους και έδωσαν όπλα στους εργάτες. Συνοψίζοντας: το προλεταριάτο, χωρίς να ζητήσει την άδεια από την κυβέρνηση, είχε ξεκινήσει ένα πόλεμο μέχρι θανάτου ενάντια στους φασίστες».
Αποτέλεσμα της δράσης των εργατών ήταν η εμφάνιση μιας προλεταριακής, ανεπίσημης εξουσίας δίπλα στην επίσημη εξουσία της κυβέρνησης. Ηταν αυτό που είχε αποκαλέσει ο Λένιν «δυαδική εξουσία». Την μια εξουσία, του Αθάνια και της παρέας του, την συγκροτούσαν φιλελεύθεροι καπιταλιστές πολιτικοί ξεκομμένοι από την κοινωνική τους βάση και χωρίς μαζική επιρροή. Ο Τρότσκι θα τους αποκαλούσε «σκιώδης μπουρζουαζία», γιατί η τάξη που υποτίθεται ότι εκπροσωπούσαν είχε πάει με τον Φράνκο. Η πολιτική τους επιβίωση εξαρτιόταν από το Σοσιαλιστικό Κόμμα και το Κομμουνιστικό Κόμμα.
Η Βαρκελώνη είχε γίνει το σύμβολο της επαναστατικής αλλαγής. Σε αυτήν ζούσαν και δούλευαν οι μισοί βιομηχανικοί εργάτες της χώρας. Οι εργάτες χρησιμοποίησαν την εξουσία τους για να απαλλοτριώσουν τους καπιταλιστές. Ο Φραντζ Μπορκενάου, ένας αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων κάθε άλλο παρά ακραίος, γράφει:
Απαλλοτρίωση
«Η έκταση που πήραν οι απαλλοτριώσεις στις λίγες μέρες μετά την 19η Ιούλη, είναι πραγματικά απίστευτη. Οι εργατικές οργανώσεις είχαν κατασχέσει όλα τα μεγάλα ξενοδοχεία, με ένα δυο εξαιρέσεις, για τις ανάγκες τους...Το ίδιο είχε γίνει με τα μεγάλα καταστήματα. Πολλές τράπεζες έκλεισαν σε άλλες μπορούσες να δεις ανακοινώσεις που δήλωναν ότι είχαν τεθεί υπό τον έλεγχο της Χενεραλιτάτ της περιφερειακής κυβέρνησης της Καταλονίας.
Απ΄ ότι πληροφορηθήκαμε, πρακτικά όλοι οι εργοστασιάρχες είχαν είτε φύγει είτε δολοφονηθεί, και τα εργοστάσιά τους είχαν περάσει στον έλεγχο των εργατών. Παντού μεγάλα πανό κρέμονταν στις προσόψεις εντυπωσιακών κτιρίων διαλαλώντας είτε ότι η διεύθυνση είχε πλέον περάσει στα χέρια της CNT είτε ότι η τάδε ή η δείνα οργάνωση το είχε απαλλοτριώσει για την οργανωτική δουλειά».
Η ισπανική εργατική τάξη βρέθηκε να κρατάει με το ένα χέρι το τιμόνι της κοινωνίας. Για να βγει νικηφόρα στην αναμέτρηση χρειαζόταν να το πάρει γερά με τα δυο χέρια. Ομως, οι οργανώσεις και τα κόμματά της, υποστήριζαν ότι έπρεπε να το παρατήσει εντελώς.
Το Κομμουνιστικό Κόμμα ακολουθούσε την πολιτική του Στάλιν εκείνη την εποχή την πολιτική των Λαϊκών Μετώπων, της «δημοκρατικής» συμμαχίας με τμήματα της «προοδευτικής», «πατριωτικής» αστικής τάξης. Στις συνθήκες της Ισπανίας αυτή η πολιτική σήμαινε το εξής: οι εργάτες δεν έπρεπε να κάνουν τίποτα ακραίο μην και τρομάξουν τους «αστούς συμμάχους» και κυρίως τις αστικές Δημοκρατίες της Δύσης, την Βρετανία, την Γαλλία, τις ΗΠΑ. «Πρώτα να κερδίσουμε τον πόλεμο και μετά η επανάσταση».
Ετσι ξεκίνησε, με την συνεργασία της δεξιάς του Σοσιαλιστικού Κόμματος, να αναστυλώσει την εξουσία του αστικού κρατικού μηχανισμού. Η εργατική τάξη της Ισπανίας είχε τη ριζοσπαστική της πτέρυγα. Ηταν οι αναρχικοί της CNT της συνδικαλιστικής συνομοσπονδίας και από τα τέλη της δεκαετίας του ΄20 της FAI, της ομοσπονδίας των αναρχικών ομάδων. Οι αναρχικοί απέρριπταν μετά βδελυγμίας την πολιτική, και ήταν τόσο καθαροί ιδεολογικά που απέρριπταν και το εργατικό κράτος: από τα οδοφράγματα στον ελευθεριακό κομμουνισμό κατευθείαν... Όμως, όταν βρέθηκαν αντιμέτωποι με τα «συγκεντρωτικά» προβλήματα του πολέμου και της επανάστασης, μπήκαν στην... κυβέρνηση πλάι στους αστούς πολιτικάντηδες και τους σταλινικούς γραφειοκράτες. Η ριζοσπαστική αριστερά, το POUM, ήταν πολύ συγχυσμένη ιδεολογικά και πολύ μικρή για να παίξει ανεξάρτητο ρόλο.
Αναλαμπή
Τον Μάη του 1937, οι σταλινικοί προκάλεσαν μια σύγκρουση στην Βαρκελώνη και τσάκισαν τους επαναστάτες εργάτες. Οι Μέρες του Μάη ήταν η τελευταία αναλαμπή της ισπανικής επανάστασης. Από κει και πέρα η πτώση θα ήταν συνεχής.
Ο πόλεμος συνεχίστηκε μέχρι τον Μάρτη του 1939. Ο στρατός της Δημοκρατίας έδωσε μερικές σκληρές και ηρωικές μάχες. Αλλά ποτέ νικηφόρες. Για να είναι νικηφόρες, οι στρατιώτες, εργάτες και αγρότες, έπρεπε να ξέρουν ότι πολεμάνε για τη δικιά τους απελευθέρωση. Αυτό ακριβώς τους απαγόρευσε να κάνουν η κυβέρνηση και τα κόμματα που την στήριζαν. Ο πόλεμος στην Ισπανία είχε γεννήσει την ελπίδα σε όλον τον κόσμο ότι εκεί μπορούσε να σταματήσει ο φασισμός. Δεκάδες χιλιάδες εθελοντές πήγαν στην Ισπανία να πολεμήσουν τους φασίστες. Η ήττα σήμαινε τεράστια απογοήτευση στο κίνημα διεθνώς.
Στο τέλος του εμφυλίου πολέμου, ο Τρότσκι κοίταξε προς τα πίσω και επανέλαβε το επιχείρημα ότι μόνο η σοσιαλιστική επανάσταση θα μπορούσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τον Φράνκο:
«Αν οι αγρότες είχαν καταλάβει την γη και οι εργάτες τα εργοστάσια, ο Φράνκο δεν θα κατάφερνε ποτέ να αρπάξει την νίκη από τα χέρια τους!
...η ισπανική επανάσταση στην ουσία της ήταν σοσιαλιστική: οι εργάτες προσπάθησαν κάμποσες φορές να ανατρέψουν την αστική τάξη, να πάρουν τα εργοστάσια, οι αγρότες θέλανε να πάρουνε τη γη. Το Λαϊκό Μέτωπο υπό την ηγεσία των σταλινικών στραγγάλισε την σοσιαλιστική επανάσταση στο όνομα μιας αστικής δημοκρατίας που είχε φάει τα ψωμιά της. Από εκεί πήγασε η απογοήτευση, η απελπισία, η αποθάρρυνση της πλειοψηφίας των εργατών και των αγροτών, η υπονόμευση του ηθικού του δημοκρατικού στρατού και ως αποτέλεσμα, η στρατιωτική κατάρρευση».
Αντίσταση στη φασιστική απειλή σήμερα
Όπως και στη δεκαετία του ΄30, η οικονομική κρίση έχει δημιουργήσει κοινωνική πόλωση. Οι κυβερνήσεις και τα αφεντικά προσπαθούν να φορτώσουν την κρίση τους πάνω στις πλάτες της εργατικής τάξης σε κάθε χώρα.
Οι συγκρίσεις με την τότε μεγάλη καπιταλιστική κρίση είναι πραγματικές. Και τότε και τώρα οι καταρρεύσεις τραπεζών, τα έκτακτα οικονομικά μέτρα, η ανεργία, η φτώχεια και η αβεβαιότητα είναι στην ημερήσια διάταξη.
Ταυτόχρονα, όπως και στην Ισπανία του ΄36, υπάρχει μαζική εργατική αντίσταση στα μέτρα των από πάνω. Αγώνες που βάζουν στόχο την ανατροπή των μέτρων, αλλά ξανανοίγουν και τη συζήτηση για το αν μπορεί να αλλάξει ριζικά η κοινωνία.
Για αυτό και η επανάσταση ενάντια στο φασισμό στην Ισπανία εξακολουθεί να είναι πηγή έμπνευσης για εκατομμύρια εργάτες και νεολαία σε όλο τον κόσμο, για αυτό τα βιβλία και οι αφίσες που θυμίζουν αυτή τη μεγάλη μάχη έχουν τέτοια ζήτηση.
Οι περίοδοι, όπως αυτή που διανύουμε, έχουν ως χαρακτηριστικό τους γνώρισμα εκτός από τα παραπάνω και την εμφάνιση των φασιστών. Πατώντας πάνω στην απελπισία και την οργή που νιώθει η πλειοψηφία των ανθρώπων εξαιτίας της κρίσης και των επιθέσεων των κυβερνήσεων, προσπαθούν να κερδίσουν κομμάτι της δυσαρέσκειας χρησιμοποιώντας δύο τακτικές: του δρόμου και του κοινοβουλίου.Τα παραδείγματα των τελευταίων χρόνων είναι αρκετά. Τα πιο πρόσφατα είναι η άνοδος φασιστικών κομμάτων στην Αγγλία, στην Ουγγαρία και τη Σουηδία, ενώ στην Ελλάδα έχουμε το ΛΑΟΣ και τις φασιστικές ομάδες, όπως η Χρυσή Αυγή.
Κοινό τους χαρακτηριστικό είναι η υποτιθέμενη εναντίωση στο «πολιτικό κατεστημένο», αλλά ο πραγματικός στόχος τους είναι να στηρίξουν τις άρχουσες τάξεις που αδυνατούν να ελέγξουν τα πράγματα όπως πριν. Προσπαθούν σε κάθε ευκαιρία να αποδείξουν ότι είναι σε θέση να συγκρουστούν με την αριστερά και το εργατικό κίνημα για χάρη των καπιταλιστών.
Επιθέσεις
Το ΛΑΟΣ είναι ένα παράδειγμα αυτής της στρατηγικής. Είναι ένα κόμμα που ο Καρατζαφέρης δίνει μάχη να αποτινάξει από πάνω του την ταμπέλα του φασισμού, να παρουσιαστεί ως ένα ακόμα κοινοβουλευτικό κόμμα που θέλει την «νομιμότητα και την τάξη». Ταυτόχρονα, μέσα του έχει Λεπενικούς όπως ο Βορίδης, χουντικούς όπως ο Πλεύρης και καλύπτει τους φασίστες με τα καδρόνια, όπως στον Άγιο Παντελεήμονα ή στις επιθέσεις κατά αντιρατσιστών στους Αμπελόκηπους.
Στη Βουλή ενώ καταγγέλλει το «δικομματισμό και την οικογενειοκρατία», αποτέλεσε τα τελευταία χρόνια το καλύτερο δεκανίκι των κυβερνήσεων. Συνεργάστηκε με τον Καραμανλή ως δεύτερος ένοικος της «δεξιάς πολυκατοικίας» και τώρα στήριξε την κυβέρνηση του Παπανδρέου ψηφίζοντας το Μνημόνιο.
Επίσης, σε κάθε εργατική μάχη που ξεσπάει είναι το κόμμα που λασπολογεί ενάντια στους απεργούς και προτείνει ως λύση την καταστολή. Ακόμα χαρακτηριστικότερο παράδειγμα, η έκκληση για να «κατέβει ο στρατός» κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Δεκέμβρη του 2008.
Τη δεκαετία του 1930 οι φασίστες δήλωναν επίσης ότι είναι κόμματα «ενάντια στο κατεστημένο» που εκφράζουν τον «μέσο άνθρωπο». Και παντού όπου αποκτούσαν δύναμη ή και την εξουσία αποκάλυπταν πολύ γρήγορα ότι είναι συμμορίες τραμπούκων δολοφόνων του κεφαλαίου, που φιμώνουν όλη την κοινωνία και δένουν χειροπόδαρα την εργατική τάξη ώστε να είναι κρέας για την εκμετάλλευση και τα κανόνια των καπιταλιστών.
Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται ποτέ σαν «φωτοαντίγραφο». Οι σημερινοί φασίστες προτιμάνε τα κουστούμια από τα χιτώνια, την ισλαμοφοβία από τον αντισημιτισμό, την εκλογική συγκρότηση από τα «τάγματα εφόδου» στους δρόμους. Αλλά η κρίση τους βάζει σε πειρασμό να προσπαθήσουν να εκμεταλλευτούνε την οργή και την απογοήτευση. Καμιά υποτίμηση δεν χωράει στην φασιστική απειλή σήμερα.
Η αριστερά χρειάζεται να δίνει τον καλύτερο της εαυτό σε κάθε μάχη που ανοίγει είτε στους εργατικούς χώρους είτε στις γειτονιές. Χρειάζεται να συγκροτεί πλατιά ενιαία μέτωπα για να βάζει σε κίνηση όλα τα κομμάτια της εργατικής τάξης, αλλά ταυτόχρονα να έχει ξεκάθαρες ιδέες. Χρειαζόμαστε να δίνουμε τη μάχη ενάντια στις επιθέσεις των καπιταλιστών και να οργανώνουμε την πολιτική πάλη ενάντια στον φασισμό και τον ρατσισμό. Ο συνδυασμός αυτός συμβάλλει στη νικηφόρα προοπτική του κινήματος.