Ιδέες
Γιατί να διαβάσουμε - Μπουχάριν: Ιμπεριαλισμός
Το βιβλίο "Ιμπεριαλισμός και παγκόσμια οικονομία" εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1917, λίγο μετά τη νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης στη Ρωσία. Ο συγγραφέας του, ο Νικολάϊ Μπουχάριν ήταν ένας από τους μεγάλους θεωρητικούς του κόμματος των Μπολσεβίκων. Το βιβλίο στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό σε ένα χειρόγραφο γραμμένο το 1915, λίγους μήνες μετά το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου. Ο ίδιος ο πόλεμος αλλά και οι προσωπικές περιπέτειες του συγγραφέα εμπόδισαν την έκδοσή του για πάνω από δυο χρόνια. Όπως γράφει ο ίδιος ο Μπουχάριν στον πρόλογο:
"Το χειρόγραφο γράφτηκε σε μιαν εποχή που ο Σοσιαλισμός, σταυρωμένος από το Κεφάλαιο και τους 'Σοσιαλιστές' προδότες, υπέφερε τις μεγαλύτερες δυνατές ταπεινώσεις. Πολύ σύντομα αφού το είχε στείλει στη Ρωσία, ο συγγραφέας του είχε άφθονο χρόνο να συλλογιστεί πάνω σε επαναστατικές προοπτικές μέσα στη φυλακή του Σουηδού βασιλιά".
Οι "Σοσιαλιστές" προδότες στους οποίους αναφέρεται ο Μπουχάριν ήταν οι ηγέτες της Β' Σοσιαλιστικής Διεθνούς, δηλαδή της ένωσης των ευρωπαϊκών (κύρια) κομμάτων της αριστεράς της εποχής. Μόλις ξέσπασε ο πόλεμος τα κόμματα αυτά πέταξαν στα σκουπίδια τις παλιές τους διεθνιστικές διακηρύξεις και έτρεξαν να υπερασπιστούν τα "δίκια του έθνους". Ο πόλεμος, έλεγαν, λίγο-πολύ ήταν ένα "ατύχημα", ένα "λάθος". Για τον πόλεμο υπεύθυνος δεν ήταν ο καπιταλισμός: υπεύθυνος ήταν ο Γερμανός Κάιζερ, ο Τσάρος της Ρωσίας, η κυβέρνηση της Αγγλίας (οι απαντήσεις ποίκιλαν ανάλογα με τη χώρα). Οι καπιταλιστές δεν είχαν στην πραγματικότητα κανένα όφελος από τον πόλεμο έλεγε ο Καρλ Κάουτσκι, ο ηγέτης του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Γερμανίας:
"Μετά το πέρας του τωρινού πολέμου δεν υπάρχει καμιά οικονομική αναγκαιότητα για τη συνέχιση του μεγάλου ανταγωνισμού στους εξοπλισμούς. Το πολύ η συνέχισή τους θα υπηρετεί τα συμφέροντα ελάχιστων καπιταλιστικών ομάδων. Αντίθετα, η καπιταλιστική βιομηχανία απειλείται από τις συγκρούσεις ανάμεσα στις κυβερνήσεις. Κάθε διορατικός καπιταλιστής πρέπει να φωνάξει στους συναδέλφους του: Καπιταλιστές όλου του κόσμου, ενωθείτε!"
Η απάντηση των επαναστατών της εποχής στην "προδοσία" αυτή (ο Λένιν αποκαλούσε τον Κάουτσκι "αποστάτη") ήταν η θεωρία του ιμπεριαλισμού. Ο πόλεμος, έλεγαν, δεν ήταν ούτε υπόλειμμα του παρελθόντος, ούτε λάθος: ήταν προϊόν του ίδιου του σύγχρονου καπιταλισμού. Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος δεν ήταν "ο πόλεμος που θα τέλειωνε τους πολέμους", όπως έγραφε ο διάσημος συγγραφέας Τζορτζ Γουέλς, αλλά η απαρχή μιας νέας, πιο αιματηρής φάσης του καπιταλισμού. Όπως γράφει ο Μπουχάριν στο "Ιμπεριαλισμός και παγκόσμια οικονομία"
"Ο πόλεμος στην καπιταλιστική κοινωνία είναι μια από τις μεθόδους του καπιταλιστικού ανταγωνισμού, όταν ο τελευταίος επεκτείνεται στη σφαίρα της παγκόσμιας οικονομίας. Αυτός είναι ο λόγος που ο πόλεμος αποτελεί ενύπαρκτο νόμο μιας κοινωνίας που παράγει αγαθά κάτω από την πίεση των τυφλών νόμων μιας αυθόρμητα εξελισσόμενης παγκόσμιας αγοράς..."
Ο Λένιν απάντησε στον Κάουτσκι με το διάσημο, πλέον, βιβλίο του "Ο Ιμπεριαλισμός -ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού". Η Ρόζα Λούξεμπουργκ έγραψε την επίσης διάσημη σήμερα "Μπροσούρα Γιούνιους". Το βιβλίο του Μπουχάριν είναι σχετικά άγνωστο: ο ίδιος ο Μπουχάριν εξοντώθηκε από το Στάλιν (αφού είχε πρόσκαιρα συμμαχήσει μαζί του ενάντια στον Τρότσκι) με τις διαβόητες δίκες της Μόσχας. Η συμβολή του, όμως, στην κατανόηση του ιμπεριαλισμού είναι τεράστια.
Κεφάλαιο
Η αφετηρία για να κατανοήσουμε τη στενή σχέση ανάμεσα στο σύγχρονο καπιταλισμό και τον πόλεμο είναι, σύμφωνα με τον Μπουχάριν, η συγκέντρωση στο εσωτερικό της κάθε εθνικής οικονομίας του κεφάλαιου σε έναν μικρό αριθμό τεράστιων επιχειρήσεων, με πολύ στενούς δεσμούς με το ίδιο το κράτος. Οι επιχειρήσεις αυτές δεν "χωράνε" πια στα στενά πλαίσια της χώρας τους και αναζητούν αγορές, δάνεια, πρώτες ύλες και επενδυτικές ευκαιρίες στη διεθνή αγορά.
Η γέννησή τους, δεν οφείλεται σε κάποια "ανωμαλία" του συστήματος ούτε σε κάποια διαπλοκή ανάμεσα σε κάποιους καπιταλιστές και το κράτος (παρόλο που υπάρχει αυτή η διαπλοκή). Οφείλεται στην ίδια τη φυσιολογική λειτουργία του ανταγωνισμού, σε αυτό που ο Μαρξ ονόμαζε τάση "συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφάλαιου": τα πιο δυνατά κεφάλαια μεγαλώνουν και επεκτείνονται συνεχώς σε βάρος των πιο αδύναμων ανταγωνιστών τους. Το αποτέλεσμα είναι ο έλεγχος της εσωτερικής αγοράς σε κάθε χώρα από ένα μικρό αριθμό επιχειρήσεων, με "καταθλιπτικό βάρος" για την εθνική οικονομία: η επιβίωση του ενός είναι στενά δεμένη με την επιβίωση του άλλου. Στο τέλος: "οι ξεχωριστοί παραγωγικοί κλάδοι είναι με διάφορους τρόπους συνυφασμένοι από κοινού σε ένα συλλογικό σώμα, οργανωμένο σε μεγάλη κλίμακα... Η "εθνική οικονομία" μετατρέπεται σε ένα τεράστιο, συνδυασμένο τραστ του οποίου οι (συν)εταίροι είναι οι οικονομικοί όμιλοι και το κράτος. Τέτοιους σχηματισμούς τους αποκαλούμε κρατικά καπιταλιστικά τραστ..."
Ο Μπουχάριν έχει κάνει στο βιβλίο του έναν κατάλογο με τα μεγάλα "καρτέλ" στους σημαντικούς κλάδους της εποχής: 6 στις μεταφορές, 21 στα μεταλλεύματα και τη μεταλλουργία, 6 στην πέτρα και τον πηλό, 3 στην παραγωγή ηλεκτρισμού, 14 στα χημικά κλπ. Το αποτέλεσμα της δημιουργίας αυτών των "κρατικών καπιταλιστικών τραστ" είναι να μεταφέρεται o ανταγωνισμός ανάμεσα στις επιχειρήσεις από το οικονομικό στο διπλωματικό ή ακόμα και το στρατιωτικό επίπεδο:
"Όταν πρόκειται να χορηγηθεί ένα δάνειο στη μια ή την άλλη χώρα, η κυβέρνηση, βασιζόμενη στη στρατιωτική της ισχύ, εξασφαλίζει το υψηλότερο δυνατό επιτόκιο για τους υπηκόους της, εγγυάται υποχρεωτικές παραγγελίες, ορίζει παραχωρήσεις δικαιωμάτων εκμετάλλευσης, αγωνίζεται κατά των ξένων ανταγωνιστών. Όταν αρχίζει ο αγώνας για την εκμετάλλευση... μιας περιοχής που προηγουμένως δεν ήταν κατειλημμένη από κανέναν, και πάλι η στρατιωτική ισχύς του κράτους κρίνει ποιος θα [την] καταλάβει... Σε 'ειρηνικές' εποχές ο στρατιωτικός κρατικός μηχανισμός είναι κρυμμένος στα παρασκήνια... σε καιρούς πολέμου εμφανίζεται επί σκηνής με τον πιο άμεσο τρόπο..."
Η συνέχιση του πολέμου δεν υπηρετεί απλά "κάποιες ομάδες καπιταλιστών", όπως έγραφε ο Κάουτσκι. Ο πόλεμος δεν προκαλείται από τη βιομηχανία και τους εμπόρους όπλων, για να έρθουμε σε ένα σύγχρονο, συνηθισμένο επιχείρημα. Είναι προϊόν του ίδιου του καπιταλισμού:
"Η καπιταλιστική κοινωνία είναι αδιανόητη χωρίς εξοπλισμούς, καθώς είναι αδιανόητη χωρίς πολέμους. Και ακριβώς όπως είναι αλήθεια ότι δεν είναι οι χαμηλές τιμές που προκαλούν τον ανταγωνισμό... αποτελεί εξίσου αλήθεια ότι δεν είναι η ύπαρξη των όπλων η πρωταρχική αιτία και η κινητήρια δύναμη στους πολέμους ... αλλά, αντίθετα, το αναπόφευκτο των οικονομικών συγκρούσεων καθορίζει την ύπαρξη των όπλων."
Το βιβλίο του Μπουχάριν κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις "Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο" με τον αυθεντικό πρόλογο του Λένιν, γραμμένο το 1915 και έναν εξαιρετικά κατατοπιστικό επίλογο για τις θεωρίες του ιμπεριαλισμού, γραμμένο την εποχή της αμερικανικής επέμβασης στο Ιράκ από τον Κρις Χάρμαν.
Στο τετραήμερο του Μαρξισμού που ξεκινάει στις 21 Μάη στην ΑΣΟΕΕ θα υπάρχουν πολλές συζητήσεις αφιερωμένες στο θέμα «Ιμπεριαλισμός και πόλεμος». Ο Βολοντιμίρ Ισένκο από το Κίεβο μιλάει για την Ουκρανία, ο Ουασίμ Ουαγκντί από το Κάιρο για την Επανάσταση και αντεπανάσταση στην Αίγυπτο, ο Ντίνος Αγιομαμίτης από τη Λευκωσία και η Σία Αναγνωστοπούλου βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ αναλύουν την κατάσταση στην Κύπρο και τους ελληνοτουρκικούς ανταγωνισμούς, η Δήμητρα Κυρίλλου παρουσιάζει το χάος που έφεραν οι ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις στη Μέση Ανατολή και ο Πάνος Γκαργκάνας μιλάει για τη μαρξιστική θεωρία για τον ιμπεριαλισμό.