Θεωρία

Πώς φτιάχτηκε κόσμος; Πώς προέκυψε ο άνθρωπος; Σε τι και γιατί διαφέρει από όλα τα άλλα ζώα; Η εκμετάλλευση, η καταπίεση, η θέση της γυναίκας, είναι διαχρονικά γνωρίσματα της ανθρώπινης κοινωνίας; Υπάρχει η δυνατότητα να αλλάξουν ή είναι σύμφυτα στην ανθρώπινη φύση;  

 

Επί χιλιετίες απασχόλησαν και εξακολουθούν να απασχολούν τους ανθρώπους αυτά τα ερωτήματα, με κίνητρο όχι τόσο την απλή περιέργεια, αλλά την κατανόηση της κοινωνίας και του φυσικού κόσμου καθώς και των δυνατοτήτων που αυτή εμπεριέχει.

Σε αυτά, και πολλά άλλα θεμελιακά ερωτήματα απαντούν, έχοντας μεταξύ τους διαφορά έναν αιώνα οικονομικής, κοινωνικής και επιστημονικής εξέλιξης, ο Φρίντριχ Ενγκελς και ο Κρις Χάρμαν, μέσα από κείμενά τους που φιλοξενούνται μαζί σε αυτήν την έκδοση του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου.

 

Το βιβλίο ανοίγει με το ημιτελές κείμενο του Φρίντριχ Ενγκελς «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου» (ένα έργο που στα ελληνικά ήταν μέχρι τώρα διαθέσιμο σαν τμήμα του ανολοκλήρωτου έργου υπό τον τίτλο «Η διαλεκτική της φύσης»). Το δεύτερο κείμενο με τίτλο «Ο Ένγκελς και η καταγωγή της ανθρώπινης κοινωνίας» είναι γραμμένο το 1994 από τον πρόωρα χαμένο το 2009 επαναστάτη μαρξιστή, Κρις Χάρμαν. 

 

Το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ο Μαρξ και ο Ενγκελς διαμορφώνουν τις αντιλήψεις τους στα μέσα του 19ου αιώνα, είναι αυτό της επικράτησης της αστικής τάξης μέσα από επαναστάσεις και του Διαφωτισμού που ήλθε να βάλει τέλος σε αιώνες κυριαρχίας της θεοκρατικής αντίληψης του κόσμου και της ιστορίας.  

 

 

Μέσα στο πλαίσιο αυτής της αμφισβήτησης, ιδεαλιστές στοχαστές και φιλόσοφοι τοποθέτησαν στο κέντρο της αντίληψής τους τα ανθρώπινα όντα, αλλά σαν «ημιθεϊκές υπάρξεις» αποκομμένες από την φύση και υποκείμενες στη θέληση είτε του Θεού είτε του «πνεύματος» και της «νόησης». Ο «χυδαίος υλισμός», από την άλλη, θεωρούσε ότι τα ανθρώπινα όντα δεν είναι τίποτε άλλο από ζώα που αντιδρούν σε ερεθίσματα του εξωτερικού κόσμου, (αυτό που σήμερα αποκαλούν μπιχεϊβιορισμό) ή είναι βιολογικά προγραμματισμένα (αυτό που αποκαλούν σήμερα κοινωνιοβιολογία). 

 

«O Μαρξ και ο Ενγκελς παρουσίασαν για πρώτη φορά τη δική τους άποψη στη Γερμανική Ιδεολογία και τις Θέσεις για τον Φοϋερμπαχ το 1845-46. Είδαν τα ανθρώπινα όντα ως προϊόν του φυσικού βιολογικού κόσμου και την ιστορία ως μέρος της φυσικής ιστορίας. Όμως είδαν ότι ο ιδιαίτερος χαρακτήρας των ανθρώπων βρίσκεται στην ικανότητά τους να επενεργούν πάνω στις συνθήκες που τους δημιούργησαν αλλάζοντας έτσι και τις συνθήκες και τους εαυτούς τους μέσα σε αυτή τη διαδικασία» γράφει ο Κρίς Χάρμαν.

Την προσέγγισή τους ήρθαν να ενισχύσουν τα αμέσως επόμενα χρόνια επιστημονικές θεωρίες  και αρχαιολογικά ευρήματα. Όταν ο Ενγκελς γράφει τον «Ρόλο της εργασίας», ο Δαρβίνος έχει ήδη γράψει την Καταγωγή των Ειδών (1859) και την Καταγωγή του ανθρώπου (1871) και έχουν ανακαλυφτεί τα πρώτα απολιθώματα του ανθρώπου του Νεάντερταλ (1856). Ενώ όταν γράφει την Καταγωγή της Οικογένειας, έχει ήδη στη διάθεσή του την Αρχαία Κοινωνία του Λ.Χ Μόργκαν για την εξέλιξη της οικογένειας και του κράτους. 

 

«Η εργασία είναι η πηγή κάθε πλούτου. Και πράγματι είναι τέτοια, πλάι στη φύση που της προσφέρει το υλικό που μετατρέπει σε πλούτο. Αλλά είναι επίσης κάτι απείρως περισσότερο από αυτό. Είναι ο πρωταρχικός βασικός όρος κάθε ανθρώπινης ζωής και αυτό ισχύει σε τέτοιο βαθμό που από μια άποψη μπορούμε να πούμε: «η εργασία δημιούργησε τον ίδιο τον άνθρωπο» γράφει στις πρώτες γραμμές του κειμένου του ο Ενγκελς. 

 

Ο Κρις Χάρμαν συνοψίζει την άποψη του Ένγκελς ως εξής: «Η θέση του Ένγκελς βλέπει την ανθρώπινη εξέλιξη να περνά μέσα από έναν αριθμό αλληλοσυνδεόμενων σταδίων: βάδισμα στα δυο πόδια, κατασκευή και χρήση εργαλείων, ανάπτυξη του χεριού, κοινωνικότητα, ανάπτυξη του εγκεφάλου και της ομιλίας. Αυτή η ανάλυσή του στηριζόταν στην προηγούμενη δουλειά του Δαρβίνου και κάθε ένα από αυτά τα στάδια αναφέρεται και από τον Δαρβίνο. Όμως, ο Ένγκελς άλλαξε τη σειρά με ένα σημαντικό τρόπο.

 

Ο Δαρβίνος υπέθεσε πως η ανάπτυξη του μεγέθους του εγκεφάλου και η νοημοσύνη επιτελέστηκε πριν από τη μετάβαση στο βάδισμα στα δυο πόδια και τη χρήση των χεριών για τη κατασκευή εργαλείων. Ο Ένγκελς υποστήριξε πως η σειρά των γεγονότων ήταν η αντίστροφη. Ότι ήταν η απελευθέρωση των χεριών που έκανε δυνατή τη συνεργατική εργασία σε μια κλίμακα που ούτε θα μπορούσε κανείς να φανταστεί ανάμεσα στους πιθήκους και ότι απ’ αυτό προέκυψε και η ανάπτυξη του εγκεφάλου».

 

Ο Δαρβίνος υπάκουε στην κυρίαρχη ιδεαλιστική και φιλοσοφική αντίληψη της εποχής ότι ο νους προϋπάρχει της ύλης. Επρεπε να φτάσουμε στο 1974 και να ανακαλυφθεί ένας όρθιος σκελετός με εγκέφαλο μεγέθους πιθήκου, για να πειστεί τελικά η επιστημονική κοινότητα να σταματήσει την αναζήτηση του «χαμένου κρίκου» της ανθρώπινης αλυσίδας, ανάμεσα στον πίθηκο και στον άνθρωπο, σε ένα oν με «μεγάλο εγκέφαλο». Για τον Ενγκελς ο χαμένος κρίκος είναι η ανθρώπινη εργασία.

 

«Ας μην κολακευόμαστε ωστόσο για τις ανθρώπινες νίκες μας πάνω στη φύση. Η φύση μάς εκδικείται για κάθε μια τους» γράφει ο Ενγκελς εξηγώντας στη συνέχεια τις καταστροφικές συνέπειες του κέρδους και του ανταγωνισμού, που χαρακτηρίζουν το καπιταλιστικό σύστημα πάνω στην φύση και τις ανθρώπινες κοινωνίες.

 

 

Ο Κρις Χάρμαν στο πρώτο μέρος του κειμένου του οπλίζει μέσα από την παρουσίαση νέων επιστημονικών θεωριών και ανακαλύψεων, τον πυρήνα της θέσης του Ενγκελς για το ρόλο της εργασίας, διορθώνοντας τα σημεία που η έρευνα και η μελέτη ενός αιώνα απέδειξε ότι ήταν λάθος ή ξεπερασμένα. Επίσης συγκρούεται με αυτό που ονομάζει «νέα ιδεαλιστική πρόκληση», θεωρίες δηλαδή που προσπαθούν να αποσυνδέσουν την εργασία και τον πρωτεύοντα ρόλο της στη δημιουργία του ανθρώπου και της ανθρώπινης κοινωνίας. 

 

Απαντάει στο ιδεολόγημα ότι το ανθρώπινο είναι «ένα είδος γεννημένο στο αίμα», αντιπαραβάλλοντας την αμοιβαιότητα, τη γενναιοδωρία, τη συνεργατικότητα και τον εξισωτισμό σαν τα κλειδιά της επίτευξης της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση.  Παρουσιάζει σύγχρονες επιστημονικές θεωρήσεις και αναλύσεις για το γεγονός ότι η πορεία της ανθρωπότητας από τον homo erectus μέχρι τους πρώτους αγρότες, έγινε με ομάδες και κοινωνίες χωρίς τάξεις, κράτος, εκμετάλλευση, καταπίεση ανθρώπου από τον άνθρωπο, γυναίκας από τον άντρα. 

 

To δεύτερο μισό του κειμένου του Χάρμαν καταπιάνεται με  την «Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους». Εξετάζοντας συγκριτικά τον Ενγκελς και τις σύγχρονες ιστορικές και ανθρωπολογικές μελέτες αναλύει τους μηχανισμούς που οδήγησαν στην εμφάνιση των πρώτων ταξικών κοινωνιών και του κράτους: Από τις κυνηγο-συλλεκτικές ομάδες στο πέρασμα σε κοινωνίες που ζούσαν από την καλλιέργεια της γης, η σταδιακή ανάπτυξη των οποίων σήμανε την παραγωγή ικανού πλεονάσματος για να συντηρήσει μια ελίτ και την οργάνωσή της σε  κράτος. Αλλά και τους μηχανισμούς που οδήγησαν σε αυτό που ο Ενγκελς ονόμαζε «παγκόσμια ιστορική ήττα του γυναικείου φύλου», όταν οι γυναίκες έχασαν την κεντρική θέση που είχαν στην παραγωγή και την αναπαραγωγή των κυνηγο-συλλεκτικών και των πρώιμων αγροτικών κοινωνιών.