Ιστορία

Tον Μάρτη του 1953 ο «μεγάλος αρχιτέκτονας του κομμουνισμού», ο «κορυφαίος της επιστήμης», ο «πατέρας των εθνών», η «λαμπρή μεγαλοφυία», ο «μεγαλύτερος στρατηγός όλων των λαών και εποχών», εν συντομία ο Ι. Β. Στάλιν άφησε την τελευταία του πνοή. Όλοι αυτοί οι υμνητικοί τίτλοι δεν του αποδόθηκαν μετά θάνατον αλλά όσο ζούσε -ένας Φαραώ της Αρχαίας Αιγύπτου θα τους έβρισκε πολύ οικείους. Τρία χρόνια μετά, στα μέσα  Φλεβάρη του 1956 ξεκινούσε τις εργασίες του το 20ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης (ΚΚΣΕ). Γενικός γραμματέας του ήταν ο Νικίτα Χρουστσόφ. Σε μια κλειστή ολομέλεια του συνεδρίου ο γραμματέας έκανε μια εισήγηση με τίτλο «Για την προσωπολατρία και τις συνέπειές της».

 

Αυτή η «μυστική έκθεση» διέρρευσε στις δυτικές εφημερίδες.  Το περιεχόμενό της ήταν ένα σοκ, πρώτα και κύρια για τους κομμουνιστές στην Δυτική Ευρώπη. Γιατί, ούτε λίγο ούτε πολύ, ο Χρουστσόφ δήλωνε σ’ αυτή ότι ο «μεγαλοφυής» Στάλιν, όχι μόνο καλλιέργησε την προσωπολατρία αλλά οργάνωσε μαζικά εγκλήματα και παραλίγο να στείλει την ΕΣΣΔ στο χαμό στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. 

 

Ο Χρουστσόφ μίλησε με στοιχεία και ονόματα. Αποκάλυψε για παράδειγμα ότι ο Λένιν λίγο πριν το θάνατό του είχε διακόψει τις προσωπικές σχέσεις με τον Στάλιν και είχε ζητήσει την απομάκρυνσή του από τη θέση του γενικού γραμματέα. Μίλησε για τις εκκαθαρίσεις της δεκαετίας του ’30, που δεν στράφηκαν σε «αντεπαναστάτες τροτσκιστές», αλλά στα στελέχη που είχαν αναδείξει (και υμνήσει) τον Στάλιν. «Από τα 139 τακτικά και αναπληρωματικά μέλη που έκλεξε το 17ο Συνέδριο» το 1934, το επονομαζόμενο και «συνέδριο των νικητών», είπε ο Χρουστσόφ «98, δηλαδή 70% συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν (κυρίως το 1937-38)… Από τους 1.966 αντιπροσώπους και παρατηρητές, 1.108 συνελήφθησαν κατηγορούμενοι για αντεπαναστατικά εγκλήματα, δηλαδή η πλειοψηφία».  

 

Η κατάρριψη του μύθου του «μεγαλοφυούς στρατάρχη», είχε εξέχουσα θέση στην ομιλία του Χρουστσόφ. Ανέφερε σαρκαστικά: «Αν εξετάσουμε τις ταινίες, τα λογοτεχνικά έργα και τις ιστορικές επιστημονικές μελέτες, ο Στάλιν έχει προβλέψει τα πάντα… Ο σοβιετικός στρατός, με βάση ένα σχέδιο που είχε ετοιμάσει ο Στάλιν καιρό πριν, εφάρμοσε τις τακτικές της λεγόμενης ‘ενεργητικής άμυνας’, δηλαδή τις τακτικές που όπως γνωρίζουμε επέτρεψαν στους Γερμανούς να φτάσουν στη Μόσχα και το Στάλινγκραντ» δηλαδή περίπου 2000 χιλιόμετρα από τα ρωσικά σύνορα.

 

Κι όχι μόνο αυτό: ο Στάλιν αγνόησε τις άφθονες προειδοποιήσεις για την επικείμενη ναζιστική εισβολή, εξαφανίστηκε τις πρώτες μέρες της, είχε εξασθενίσει τη μαχητική ικανότητα του στρατού με τις «εκκαθαρίσεις» χιλιάδων αξιωματικών του από το 1938. 

 

Ο Χρουστσόφ δεν παρέλειψε να αναφερθεί «στις μαζικές εκτοπίσεις ολόκληρων λαών από τον τόπο τους» κατά τη διάρκεια του πολέμου «που δεν βασίζονταν σε καμιά στρατιωτική αναγκαιότητα». Δήλωσε μάλιστα, προκαλώντας το γέλιο στους αντιπροσώπους που άκουγαν τις πιο μύχιες σκέψεις τους να εκφράζονται ανοιχτά: «Οι Ουκρανοί απέφυγαν αυτή τη μοίρα, μόνο και μόνο γιατί ήταν τόσο πολλοί, και δεν υπήρχε μέρος να τους εκτοπίσει. Διαφορετικά, θα τους είχε εκτοπίσει κι αυτούς». 

 

Ο Χρουστσόφ ήξερε από πρώτο χέρι. Ήταν η προσωπική επιλογή του Στάλιν για τη θέση του γραμματέα του ΚΚ Ουκρανίας το 1938 -οι προηγούμενοι γραμματείς και σχεδόν όλα τα μέλη της ΚΕ είχαν εκτελεστεί για «κατασκοπεία» και «αστική εθνικιστική παρέκκλιση». Και ένας ευγνώμων Χρουστσόφ στο 18ο Συνέδριο το 1939 κατάφερε στην ολιγόλεπτη ομιλία του να αναφερθεί 26 φορές στον «μεγάλο», «μεγαλοφυή», «δάσκαλο», «ηγέτη» Στάλιν. 

 

Οι ηγεσίες των ΚΚ στη Δύση λίγες βδομάδες πριν θα καταδίκαζαν ως βδελυρό αιρετικό και πράκτορα όλων μαζί των μυστικών υπηρεσιών όποιον ξεστόμιζε έστω μια από τις κατηγορίες που εξαπέλυσε ο Χρουστσόφ. Αφού ξεπέρασαν το σοκ, ευθυγραμμίστηκαν με τη νέα κατάσταση, έδωσαν όρκους στη «συλλογική ηγεσία», καταδίκασαν τις «εκτροπές» και ανακήρυξαν ότι το «σοσιαλιστικό στρατόπεδο» μπαίνει σε μια νέα εποχή ανανέωσης και άνθισης. Τότε και σήμερα υπάρχει στην αριστερά και η αντίθετη άποψη: το 20ο Συνέδριο ήταν η απαρχή της «αστικής αντεπανάστασης» στην ΕΣΣΔ. Ο «ρεβιζιονιστής» Χρουστσόφ έστρωσε το δρόμο στον «προδότη» Γκορμπατσόφ. Το 1956 οδήγησε στο 1989 και στην «ανατροπή του σοσιαλισμού». 

 

Αυτές οι απόψεις μοιράζονται μια κοινή βάση. Ότι το 1956 στην Ρωσία υπήρχε ένας σοσιαλισμός που μπορούσε είτε να ανανεωθεί είτε να υπονομευτεί. Όμως κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Η εργατική τάξη είχε πάψει να ασκεί τον οποιοδήποτε έλεγχο στο κράτος και την οικονομία από τις αρχές της δεκαετίας του ’30. Δεν μπορεί να υπάρχει σοσιαλισμός, εργατικό κράτος -έξω και ενάντια από τους εργάτες. 

 

Η Ρωσία είχε γίνει ένας κρατικός καπιταλισμός. Η γραφειοκρατία έβαλε μπρος να κάνει την Ρωσία σύγχρονη βιομηχανική και στρατιωτική υπερδύναμη μέσα σε δέκα με είκοσι χρόνια, μια διαδικασία που για τον βρετανικό καπιταλισμό είχε πάρει διακόσια χρόνια. Αυτό εννοούσε ο Στάλιν όταν έλεγε τον Φλεβάρη του 1931: «Αν χαλαρώσουμε τους ρυθμούς θα νικηθούμε. Είμαστε πενήντα με εκατό χρόνια πίσω από τις προηγμένες χώρες. Είτε θα τις φτάσουμε σε δέκα χρόνια είτε χαθήκαμε». 

 

Το κόστος το πλήρωσαν οι εργάτες και οι αγρότες με πείνα και τρόμο. Ανάμεσα στο 1928 και το 1936 η παραγωγικότητα στη βιομηχανία αυξήθηκε πάνω από τρεις φορές. Οι πραγματικοί μισθοί μειώθηκαν κατά 50%. Το κράτος πήρε την γη από τους αγρότες για να ελέγξει την παραγωγή των τροφίμων και να χρηματοδοτήσει τη βαριά βιομηχανία. Και η «φτηνή» εργατική δύναμη ήταν άφθονη και φιμωμένη. Η πιο ακραία έκφραση αυτής της πραγματικότητας ήταν τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Στις παραμονές του πολέμου ο πληθυσμός τους έφτανε το ενάμιση εκατομμύριο. 

 

Ο Στάλιν ήταν η ενσάρκωση της νέας άρχουσας τάξης του κρατικού καπιταλισμού και ταυτόχρονα ο τρόμος που την κρατούσε ενωμένη και πειθαρχημένη. Ο Χρουστσόφ και οι «ανανεωτές» του ήταν σάρκα από την σάρκα της. Δεν είχαν σκοπό να εγκαταλείψουν την πολιτική και οικονομική εξουσία που είχαν στερεώσει σε ποταμούς αίματος. Όμως, ήταν αναγκασμένοι να κάνουν βήματα «εκσυγχρονισμού» της. 

 

Μια τεχνολογικά ανεπτυγμένη βιομηχανία που ετοιμαζόταν να πάρει κεφάλι πχ στην κατάκτηση του διαστήματος, δεν μπορούσε να συνεχίζει να λειτουργεί σε συνθήκες που θύμιζαν δουλοπαροικία. Το τέλος του πολέμου είχε γεννήσει ελπίδες ότι ο τρόμος και η φτώχεια θα έμεναν πίσω. Οι «από κάτω» χρειάζονταν κίνητρα, ή έστω την υπόσχεση για κίνητρα. Και η άρχουσα τάξη ένιωθε αρκετά σίγουρη για το μέλλον της. Δεν χρειαζόταν έναν δικτάτορα σαν τον Στάλιν, η χρησιμότητά του πλέον ήταν να γίνει αποδιοπομπαίος τράγος. 

 

Και τον χρειάζονταν για αυτό το ρόλο όχι μόνο στο εσωτερικό της Ρωσίας. Τον Ιούνη του 1953 οι εργάτες στο ανατολικό Βερολίνο και σε άλλες πόλεις της «λαοκρατικής» Γερμανίας κατέβηκαν σε απεργία και χρειάστηκαν τα ρωσικά τανκς για να «αποκαταστήσουν την τάξη». Η άρχουσα τάξη στην Ρωσία είχε ένα δίλημμα: να συνεχίσει όπως παλιά ή να κάνει βήματα εκτόνωσης; Η διαπάλη κράτησε δυο χρόνια -και δεν ήταν αναίμακτη. Ο πανίσχυρος αρχηγός της KGB· ο διαβόητος Λαβρέντι Μπέρια συνελήφθη εκείνο τον Ιούνη, στη διάρκεια μιας συνεδρίασης της ανώτατης κομματικής ηγεσίας, και εκτελέστηκε μυστικά τον Δεκέμβρη του 1953. 

Τελικά οι καυγάδες των «από πάνω» άνοιξαν τις ρωγμές για να ξεχυθεί η δυσαρέσκεια των «από κάτω». Στην Πολωνία το 1956 οι εργάτες κατέβηκαν σε απεργίες και συγκρούστηκαν με την αστυνομία. Στην Ουγγαρία η κρίση γέννησε την επανάσταση, και τα εργατικά συμβούλια έκαναν την εμφάνισή του για πρώτη φορά μετά από δεκαετίες. Ο «μεταρρυθμιστής» Χρουστσόφ έστειλε τα τανκς για να πνίξουν στο αίμα την εργατική επανάσταση. 

 

Όσο για τα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης κατάφεραν να περάσουν τη θύελλα με περιορισμένες, αριθμητικά, απώλειες. Όμως, όπως είχε γράψει ο Λένιν σε πολύ διαφορετικές περιστάσεις το 1921: «ο πάγος έσπασε ο δρόμος χαράχτηκε». Οι μικρές ομάδες της «νέας Αριστεράς» που διαμορφώθηκαν από την κρίση του 1956 έγιναν η γέφυρα ανάμεσα στην παλιά αντισταλινική επαναστατική Αριστερά και τη νέα ριζοσπαστικοποίηση που θα έκανε την εμφάνισή της ορμητικά από τα μέσα της δεκαετίας του 1960. 

 

Το 1927 ο Λέον Τρότσκι λίγο πριν οδηγηθεί στην εξορία είχε γράψει ότι: «Η εκδίκηση της ιστορίας είναι πιο ισχυρή από την εκδίκηση του πιο πανίσχυρου Γενικού Γραμματέα». Το 20ο συνέδριο δεν δικαίωσε βέβαια τον Τρότσκι -δεν χρειαζόταν τέτοιες «δικαιώσεις». Όμως, ήταν μια μικρή γεύση της «εκδίκησης της ιστορίας».