Ιστορία
O Αϊνστάιν και ο Σοσιαλισμός

Εκτός από εξαιρετικός επιστήμονας που αμφισβητούσε το επιστημονικό κατεστημένο της εποχής ο Άλμπερτ Αϊνστάιν υπήρξε και αυστηρός κριτής του καπιταλισμού και συνειδητός σοσιαλιστής. Παρακάτω παραθέτουμε αποσπάσματα από άρθρο του που δημοσιεύτηκε το 1949 με τίτλο «Γιατί σοσιαλισμός;» (Monthly Review τ.1). 
 
«Η πραγματική πηγή του κακού είναι, κατά τη γνώμη μου, η οικονομική αναρχία της καπιταλιστικής κοινωνίας. Έχουμε μπροστά μας μια τεράστια κοινότητα παραγωγών που ακατάπαυστα πασχίζουν να στερήσουν ο ένας από τον άλλο τους καρπούς της συλλογικής τους εργασίας – όχι με τη βία, αλλά με την πιστή συμμόρφωση σε ένα σύστημα νομικών κανόνων. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι τα μέσα παραγωγής – δηλαδή το σύνολο των παραγωγικών δυνατοτήτων που είναι απαραίτητες για να παραχθούν τα καταναλωτικά αλλά και νέα κεφαλαιουχικά αγαθά – μπορούν, βάσει νόμου, και ως επι το πλείστων είναι, ατομική ιδιωτική περιουσία».
 
Για την ανάπτυξη της τεχνολογίας στην οποία είχε συμβάλει τα μέγιστα και την αδυναμία του καπιταλισμού να την μετατρέψει σε πραγματική εξέλιξη της κοινωνίας: «Η τεχνολογική πρόοδος συχνά οδηγεί σε αύξηση της ανεργίας αντί για τη διευκόλυνση της εργασίας για όλους. Το κίνητρο του κέρδους, σε συνδυασμό με τον ανταγωνισμό μεταξύ των καπιταλιστών, ευθύνεται για την αστάθεια στη συσσώρευση και τη χρήση του κεφαλαίου, η οποία με τη σειρά της οδηγεί σε όλο και χειρότερες υφέσεις. Ο χωρίς όρια ανταγωνισμός σπαταλά μεγάλες ποσότητες εργασίας, ακρωτηριάζοντας έτσι την κοινωνική συνείδηση των ατόμων».
 
Η κριτική του δεν περιορίστηκε όμως στον τρόπο οργάνωσης της παραγωγής αλλά επεκτάθηκε και στις αναπόφευκτες συνέπειες που αυτή έχει και για το πολιτικό σύστημα: «Το ιδιωτικό κεφάλαιο τείνει να συγκεντρώνεται σε όλο και λιγότερα χέρια, εν μέρει εξαιτίας του ανταγωνισμού μεταξύ των καπιταλιστών και εν μέρει επειδή η τεχνολογική ανάπτυξη και ο εντεινόμενος καταμερισμός της εργασίας ενθαρρύνουν το σχηματισμό μεγαλύτερων παραγωγικών μονάδων σε βάρος των μικρότερων. Το αποτέλεσμα της ανάπτυξης αυτής είναι μια ολιγαρχία του κεφαλαίου, η τεράστια δύναμη της οποίας δεν μπορεί να ελεγχθεί αποτελεσματικά ακόμα και στα πλαίσια μιας δημοκρατικά οργανωμένης, στη σφαίρα της πολιτικής, κοινωνίας. Αυτό συμβαίνει, γιατί τα μέλη των νομοθετικών οργάνων επιλέγονται από πολιτικά κόμματα τα οποία σε μεγάλο βαθμό χρηματοδοτούνται ή επηρεάζονται με άλλους τρόπους από τους καπιταλιστές, οι οποίοι διαχωρίζουν, για πολύ πρακτικούς λόγους, το εκλογικό σώμα από τους νομοθέτες. Το αποτέλεσμα είναι οι αντιπρόσωποι του λαού να μην υπερασπίζονται ικανοποιητικά τα συμφέροντα των μη προνομιούχων κομματιών του πληθυσμού.
Ακόμη, κάτω από τις υπάρχουσες συνθήκες, οι καπιταλιστές αναπόφευκτα ελέγχουν, άμεσα ή έμμεσα, τις κύριες πηγές πληροφόρησης (τύπο, ραδιόφωνο, εκπαίδευση)».
 
Koινωνικοί στόχοι
Για τον ίδιο τον Αϊνστάιν ο δρόμος για να προχωρήσει η ανθρωπότητα προς τα εμπρός ήταν ένας, ο σοσιαλισμός: «Είμαι πεισμένος ότι μόνο ένας δρόμος υπάρχει για να εξαλειφθεί όλο αυτό το θανατηφόρο κακό, κι αυτός δεν είναι άλλος από την εγκαθίδρυση μιας σοσιαλιστικής οικονομίας, μ’ ένα εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο θα είναι προσανατολισμένο στην επίτευξη κοινωνικών στόχων. Σε μια τέτοια οικονομία, η ίδια η κοινωνία θα κατέχει τα μέσα παραγωγής και θα τα διαχειρίζεται βάση σχεδίου. 
 
Μια σχεδιασμένη οικονομία, η οποία θα προσαρμόζει την παραγωγή στις ανάγκες της κοινωνίας, θα κατανέμει την εργασία που πρέπει να γίνει σε αυτούς που είναι ικανοί να εργαστούν και θα εγγυάται τα προς το ζην σε κάθε άνδρα, γυναίκα και παιδί. Η παιδεία, εκτός από την ανάπτυξη των έμφυτων ικανοτήτων του κάθε ατόμου, θα προσπαθεί να αναπτύξει την έννοια της ευθύνης για το συνάνθρωπο αντί για την εξύμνηση της εξουσίας και της επιτυχίας, όπως γίνεται στη σημερινή κοινωνία».
 
Κατά την εποχή στην οποία γράφτηκε το κείμενο αυτό η έννοια του σοσιαλισμού ήταν λίγο-πολύ συνυφασμένη με τα καθεστώτα του κρατικού καπιταλισμού, ο «δικός μας Αϊνστάιν» πήρε αποστάσεις από τις απόψεις που ταύτιζαν τον κεντρικό σχεδιασμό με τον σοσιαλισμό και προβληματιζόταν για τις εξουσίες της γραφειοκρατίας: «Ωστόσο, πρέπει να θυμόμαστε ότι μια σχεδιασμένη οικονομία δεν σημαίνει απαραίτητα σοσιαλισμός. Η σχεδιασμένη κοινωνία, αυτή καθεαυτή, μπορεί να συνοδεύεται από την πλήρη υποδούλωση της προσωπικότητας. Η επίτευξη του σοσιαλισμού προϋποθέτει την επίλυση ορισμένων εξαιρετικά δύσκολων κοινωνικοπολιτικών προβλημάτων: για παράδειγμα, πώς είναι δυνατόν, λαμβάνοντας υπόψη την εκτεταμένη συγκέντρωση της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας, να αποτραπεί η γραφειοκρατία απ’ το να γίνει παντοδύναμη και υπερφίαλη; Πώς μπορούν να προστατευτούν τα ατομικά δικαιώματα και ταυτόχρονα να υπάρχει εγγύηση ενός δημοκρατικού αντίβαρου στην εξουσία της γραφειοκρατίας;».
 
Τέλος, δεν παρέλειψε να απαντήσει και σε μια από τις πιο δύσκολες ερωτήσεις που ταλανίζει εκατομμύρια ανθρώπους: «Ο άνθρωπος μπορεί να βρει νόημα στη ζωή, την τόσο σύντομη και γεμάτη κινδύνους, μόνο αφιερώνοντας τον εαυτό του στην κοινωνία».
 

Ένας αντισιωνιστής Eβραίος

Ήδη από το 1936, αρκετά χρόνια πριν φτιαχτεί το κράτος του Ισραήλ, και ενώ είχε μεταναστεύσει στην Αμερική για να γλυτώσει ως Γερμανο-εβραίος τον αντισημιτισμό των ναζί και το ολοκαύτωμα, ο Αινστάιν σε επιστολή του εναντιώνεται στον Σιωνισμό και τον εθνικισμό: 
 
«Είναι πράγματι καλό που εμείς οι Εβραίοι έχουμε ένα σπίτι στην Παλαιστίνη. Υπάρχουν και κάποιοι αρκετά έξυπνοι Εβραίοι, για παράδειγμα ο Δικαστής Μπραντέις, που βλέπουν σαν μοναδικό μέλλον για τους Εβραίους το να ενωθούν σε ένα κομμάτι γης. Εγώ από την πλευρά μου διαφωνώ.
 
Πιστεύω ότι η μοναδική αντοχή της εβραϊκής κοινότητας σε μεγάλο βαθμό βασίζεται στη γεωγραφική μας διασπορά. Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι δεν έχουμε τα μέσα της εξουσίας, που θα μας επέτρεπαν να διαπράξουμε μεγάλες ανοησίες από εθνικό φανατισμό. Οι διωγμοί δεν πρόκειται να μας αφανίσουν».
Το 1952 έφτασε μάλιστα στο σημείο να αρνηθεί την θέση του Προέδρου του Ισραήλ που του προσφέρθηκε επίσημα.
 

Τι σημαίνουν τα “βαρυτικά κύματα”;

Το 1916 ο Albert Einstein προέβλεψε την ύπαρξη βαρυτικών κυμάτων ως πόρισμα της γενικής θεωρίας της Σχετικότητας. Δεν υπάρχει απλώς ένας τρισδιάστατος χώρος αλλά ένας τετραδιάστατος χωροχρόνος: κάθε μάζα παραμορφώνει το χώρο γύρω της κι έτσι έλκει άλλα σώματα. Τα βαρυτικά κύματα είναι κι αυτά παραμορφώσεις του χωροχρόνου που προκαλούνται από βίαια γεγονότα όπως συγκρούσεις μεγάλων μαζών, περιστροφή δίδυμων άστρων, εκρήξεις σουπερνόβα κλπ. Διαδίδονται με την ταχύτητα του φωτός, δηλαδή με πεπερασμένη ταχύτητα, κι αυτό έρχεται σε αντίθεση με τη (νευτώνεια) αντίληψη ότι οι βαρυτικές δυνάμεις ασκούνται ακαριαία.
 
Η επιβεβαίωση της διαίσθησης του Einstein ότι ο χωροχρόνος λειτουργεί σαν πλέγμα που παραμορφώνεται, ήρθε 100 χρόνια μετά, και 40 χρόνια μετά τις πρώτες έμμεσες ενδείξεις. Επίσης χρειάστηκαν περισσότερα από 20 χρόνια προγραμματισμού και κατασκευής του αισθητήρα LIGO που έκανε την ανίχνευση. Ο αισθητήρας μπορεί να εντοπίσει τη διαστολή και τη συστολή που προκαλούν σε ακτίνες laser τα βαρυτικά κύματα. Η άμεση παρατήρηση βαρυτικών κυμάτων έγινε το Σεπτέμβριο του 2015 και ανακοινώθηκε με τη δημοσίευση του σχετικού άρθρου στις 11 Φεβρουαρίου του 2016. Τα κύματα προήρθαν από μια σύγκρουση μαύρων τρυπών που έγινε σε απόσταση 1.3 δισεκατομμυρίων ετών φωτός.
 
“Κανάλι”
Με αυτή την παρατήρηση ανοίγεται ένα ολόκληρο νέο “κανάλι” πληροφοριών από το οποίο μπορούμε να μελετήσουμε το Σύμπαν. Τα βαρυτικά κύματα μεταφέρουν πληροφορίες που μέχρι τώρα ήταν αόρατες, μια και δεν πρόκειται για κύματα του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος. Μας δίνουν τη δυνατότητα όχι μόνο να μελετήσουμε αόρατα σώματα και φαινόμενα (όπως η μαύρη τρύπα), αλλά να αφουγκραστούμε και γεγονότα που συνέβησαν πριν την ύπαρξη του φωτός, “κοντά” στην εποχή του Big bang.
 
Στο (ας το πούμε έτσι) φως αυτής της τεράστιας ανακάλυψης, η συζήτηση για την επιστήμη γίνεται ακόμα πιο αιχμηρή: η έρευνα είναι μια διαδικασία χρονοβόρα και απαιτητική, και σε έναν τεράστιο βαθμό εξαρτάται από τους στόχους του κεφαλαίου για να χρηματοδοτηθεί. Από την έρευνα για την παραγωγή και προώθηση προϊόντων όπως για παράδειγμα κακής ποιότητας, επιβλαβή για το περιβάλλον, φθηνά στην παραγωγή αγαθά καθημερινής χρήσης (φαγητό, ρούχα), μέχρι την ίδια την καταστροφή, με τη μελέτη και κατασκευή ολοένα και πιο αποτελεσματικών όπλων, οι προτεραιότητες του κεφαλαίου καθορίζουν και την πορεία της επιστήμης.
 
Σε αυτές τις αντίξοες συνθήκες, ευρήματα όπως το παραπάνω υπερτονίζουν ότι χρειαζόμαστε έρευνα που να εξυπηρετεί την κοινωνία και όχι το κέρδος: είτε αυτό σημαίνει την απόκτηση γνώσης και την παρατήρηση των μυστηρίων του σύμπαντος μέσα από όλους αυτούς τους θαυμαστούς ορίζοντες που ανοίγονται, είτε την επίλυση των καθημερινών μας αναγκών σε υγεία, σίτιση, μετακίνηση, διασκέδαση, μόρφωση.
Aφροδίτη Φράγκου