Πολιτισμός

«Δεν έχω τίποτα. Δεν έχεις τίποτα. -Ούτε και συ. Μαζί μπορούμε να ξεκινήσουμε ένα εργοστάσιο». Με αυτά τα λόγια ο Πολωνός Κάρολ, ο Γερμανός Μαξ και ο Εβραίος Μοριτζ ξεκινούν το δικό τους υφαντουργείο στο Λότζ στα τέλη του 19ου αιώνα. 

 

Την ιστορία τους περιγράφει η εξαιρετική ταινία «Η γη της επαγγελίας» που γύρισε ο Αντρέι Βάιντα το 1975 και βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Βλαντισλαβ Ρέιμοντ. Σπουδαία τοιχογραφία της Πολωνικής κοινωνίας που κάνει τη μετάβαση προς τον βιομηχανικό καπιταλισμό με γοργά και ακραία σκληρά βήματα. Εικόνες εξαθλίωσης και εντατικοποίησης από τα εργοστάσια, όπου το κυνήγι του κέρδους κόβει χέρια και ανθρώπινες ζωές. Αλλά και άγριοι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους παλιούς αριστοκράτες και τους ανερχόμενους βιομήχανους, τους τραπεζίτες και τις διαφορετικές εθνικές καταγωγές τους. Οι τρεις συνέταιροι  σύντομα θα διαπιστώσουν ότι η επιβίωση σε αυτόν τον βρόμικο κόσμο του αναδυόμενου καπιταλισμού απαιτεί να εγκαταλείψουν κάθε ηθικό ενδοιασμό σε σχέση όχι μόνο με το εργοστάσιο και την ταξική πάλη αλλά και με την προσωπική τους ζωή. 

 

Ο Αντρέι Βάιντα είναι γνωστός σαν ο εκπρόσωπος της «Πολωνικής σχολής» σινεμά της δεκαετίας του ’60, όμως στην πραγματικότητα είναι ένας κινηματογραφιστής που διατρέχει και αποτυπώνει την πορεία της Πολωνίας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο πόλεμος τον σημάδεψε, καθώς ο πατέρας του που ήταν αξιωματικός του Πολωνικού στρατού εκτελέστηκε από τους Σοβιετικούς στο Κατίν το 1940 και ο ίδιος πολέμησε στην Πολωνική αντίσταση (Armia Krajowa). Αυτό επηρέασε τις πρώτες του ταινίες «Μια γενιά», «Στάχτες και διαμάντια» και «Kanal». Η τελευταία αναφέρεται στην εξέγερση της Βαρσοβίας τον Αύγουστο του 1944 που έμεινε χωρίς βοήθεια από τους «Συμμάχους» και τσακίστηκε από τους Ναζί. Περιγράφει την απελπισμένη προσπάθεια μιας ομάδας μαχητών να διαφύγουν από την παλιά πόλη μέσα από το δίκτυο των υπονόμων.

 

Ο Βάιντα γύρισε πολλές ταινίες και πειραματίστηκε σε διαφορετικά κινηματογραφικά ρεύματα. Οι ήρωές του συχνά βρίσκονται μπροστά σε μικρά και μεγάλα διλήμματα, καθώς αγωνίζονται για ελευθερία και αξιοπρέπεια μέσα σε αντίξοες συνθήκες. Και ο ίδιος είχε να επιβιώσει σαν δημιουργός ισορροπώντας μέσα στο κρατικοκαπιταλιστικό καθεστώς που εγκαθιδρύθηκε στην Πολωνία σαν αποτέλεσμα του μοιράσματος της γης σε σφαίρες επιρροής με το τέλος του Β΄Π.Π.

 

Η ταινία με την οποία έγινε παγκόσμια γνωστός, ο «Άνθρωπος από μάρμαρο» υπήρχε σαν προσχέδιο από το 1962 αλλά δεν υπήρχε περίπτωση να «περάσει» τη λογοκρισία του σταλινικού καθεστώτος. Έπρεπε να περιμένει τη δεκαετία του ’70, όταν μετά την καταστολή της εξέγερσης του Δεκέμβρη του 1970, στην ηγεσία του καθεστώτος πέρασε ο «μεταρρυθμιστής» Έντβαρντ Γκιέρεκ, που έδωσε πράσινο φως για την ταινία. Ο «Άνθρωπος από μάρμαρο» είναι ο τυπικός Πολωνός εργάτης Ματέους Μπιρκουτ, ένας οικοδόμος –υπόδειγμα Σταχανοβισμού –που διαρκώς καταρρίπτει τις νόρμες παραγωγικότητας που βάζει η διοίκηση στο εργοτάξιο, πιέζοντας έτσι όλους τους εργάτες σε εξωφρενικούς ρυθμούς εργασίας (και εκμετάλλευσης). Όταν τραυματίζεται σε εργατικό ατύχημα, περιθωριοποιείται και σταδιακά καταλήγει σε σύγκρουση με ολόκληρο το κρατικοκαπιταλιστικό σύστημα. Τα γυρίσματα της ταινίας συνέπεσαν με ένα νέο γύρο εξεγέρσεων κατά του καθεστώτος που οδήγησε στον σχηματισμό του KOR- προπομπού του ανεξάρτητου συνδικάτου «Αλληλεγγύη». Σαν αποτέλεσμα, η ταινία παίχτηκε λογοκριμένη σε περιορισμένο κύκλο αιθουσών.

 

Κατά προφητικό τρόπο, τελειώνει με μια σκηνή στα ναυπηγεία του Γκντανσκ, όπου ξέσπασε η μεγάλη εξέγερση του 1980. Γι’ αυτό όταν ο Βάιντα επισκέφτηκε τα ναυπηγεία, οι εργάτες της «Αλληλεγγύης» τον υποδέχτηκαν με επευφημίες και του ζητήθηκε να φτιάξει τη συνέχεια του «Ανθρώπου από μάρμαρο». Έτσι γύρισε το «Άνθρωπος από σίδερο» που αφηγείται τις απεργίες και τελειώνει με την καταστολή τους και τον στρατιωτικό νόμο, δηλαδή όπως ακριβώς έληξε η εξέγερση του 1980. Παρά τη βράβευση στο φεστιβάλ Καννών, η ταινία απαγορεύτηκε στην Πολωνία και η εταιρία παραγωγής του Βάιντα έκλεισε.  

 

Μετά την κατάρρευση των ανατολικών καθεστώτων γνώρισε πολλές διακρίσεις και γύρισε αρκετές ταινίες, αλλά η “Γη της Επαγγελίας” παραμένει κορυφαίο αριστούργημα. Μην τη χάσετε. Η πραγματική δύναμη του Βάιντα έλαμψε όταν προσπάθησε να εκφραστεί ενάντια στο κατεστημένο της εποχής του, εκεί βρίσκονται οι καλύτερες στιγμές του, που αξίζει να αναζητήσουμε και να ξαναδούμε.