Το 2017 συμπληρώνεται ένας αιώνας από την Επανάσταση του Οκτώβρη του 1917 στην Ρωσία. Ήταν «Οι δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο» και έγιναν ο τίτλος του διάσημου βιβλίου γραμμένου από τον Αμερικάνο επαναστάτη δημοσιογράφο Τζον Ρηντ. Η φράση είναι απολύτως δικαιολογημένη. Ο «Κόκκινος Οκτώβρης» συγκλόνισε τον κόσμο γιατί έδειξε ότι οι εργάτες, οι καταπιεσμένοι, οι «ανώνυμοι», έχουν τη δύναμη να αλλάξουν ριζικά την κοινωνία, βάζοντάς τα με θεούς και δαίμονες.
Δεν ήταν η πρώτη επανάσταση στην ιστορία. Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, η Αριστερά της εποχής (επαναστάτες και ρεφορμιστές) αναζητούσε έμπνευση και πυξίδα για τη δράση της στην Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση του 1789-1793. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα από τα πιο αγαπημένα επαναστατικά τραγούδια ήταν η Μασσαλιώτιδα των Εργατών με σοσιαλιστικούς στίχους γραμμένους «πάνω» στη γνωστή Μασσαλιώτιδα.
Η Γαλλική Επανάσταση ήταν πράγματι «μεγάλη» για πολλούς λόγους, ανάμεσα στους οποίους και το γεγονός του πρωταγωνιστικού ρόλου των φτωχών στρωμάτων στις μάχες της. Όμως, η γαλλική επανάσταση ήταν αστική: οι εργάτες, οι αγρότες και η φτωχολογιά έδωσαν το αίμα τους, αλλά τους καρπούς της νίκης τους έδρεψε η αστική τάξη.
Στην Ρωσία του 1917 τα πράγματα εξελίχτηκαν διαφορετικά.
Τον Φλεβάρη η επανάσταση που ξεκίνησε στην Πετρούπολη από τις εργάτριες της υφαντουργίας, ανέτρεψε τον Τσαρισμό, ένα απολυταρχικό και σκοταδιστικό καθεστώς αιώνων. Η Ρωσία έγινε μέσα σε λίγες μέρες η πιο δημοκρατική χώρα στον κόσμο, αλλά η επανάσταση δεν σταμάτησε εκεί.
Ο Τσάρος είχε φύγει, αλλά ο πόλεμος συνεχιζόταν. Εκατομμύρια είχαν χάσει τη ζωή τους στο ιμπεριαλιστικό σφαγείο που είχε ξεκινήσει το 1914. Το αίτημα για ειρήνη ήταν το φλέγον ζήτημα. Το ίδιο και η πάλη των εργατών/τριών για να επιβάλλουν τα δικαιώματα και τον έλεγχό τους στα εργοστάσια και την οικονομία. Οι εργοστασιακές επιτροπές και τα συνδικάτα έδιναν αυτή τη μάχη σε συνθήκες οικονομικής κατάρρευσης. Οι καπιταλιστές ήθελαν να χρησιμοποιήσουν το «σκελετωμένο χέρι της πείνας» (έκφραση ενός μεγάλου βιομήχανου) για να πνίξουν την επανάσταση. Οι εργάτες είχαν ξεκινήσει την έφοδο και οι αγρότες ακολουθούσαν με ένα κύμα εξεγέρσεων για να πάρουν τη γη.
Ποιός θα εξασφάλιζε «ειρήνη, ψωμί, γη»; Η απάντηση που έδιναν οι μπολσεβίκοι, το επαναστατικό κόμμα του Λένιν και του Τρότσκι, ήταν απλή: τα σοβιέτ, δηλαδή τα εργατικά συμβούλια (η λέξη σχηματίστηκε από τα αρχικά των ρωσικών λέξεων για συμβούλια αντιπροσώπων).
Το πρώτο σοβιέτ είχε κάνει την εμφάνισή του στην Πετρούπολη στην πρώτη Ρωσική Επανάσταση του 1905. Το 1917 επανεμφανίστηκαν σε τεράστια κλίμακα. Ήταν μια καινούργια μορφή εξουσίας, όπου οι αντιπρόσωποι ήταν άμεσα ανακλητοί, η βάση της εκλογής τους ήταν κυρίως οι χώροι δουλειάς, και ήταν «εργαζόμενα σώματα», δηλαδή νομοθετούσαν και εκτελούσαν ταυτόχρονα τις αποφάσεις τους.
Οι μπολσεβίκοι κέρδισαν την πλειοψηφία σε αυτά τα σοβιέτ μέσα από μια σειρά πολιτικές μάχες και κυρίως μέσα από την εμπειρία εκατομμυρίων εργατών και φαντάρων. Τον Οκτώβρη του 1917 τα οδήγησαν στην ανατροπή της αστικής Προσωρινής Κυβέρνησης και στην κατάληψη της εξουσίας.
Ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία -με εξαίρεση τη βραχύβια Παρισινή Κομμούνα το 1871- που η εργατική τάξη όχι μόνο έκανε μια επανάσταση, αλλά νικούσε. Ένας τσαρικός στρατηγός, ο Ζαλέσκι, έγραφε κατόπιν εορτής: «Ποιος μπορούσε να πιστέψει ότι ο καθαριστής και ο νυχτοφύλακας του δικαστικού μεγάρου θα γινόταν ξαφνικά Γενικός Εισαγγελέας και ότι ο νοσοκόμος, διευθυντής του νοσοκομείου;»
Πραγματικά, στα μάτια των αρχουσών τάξεων ο κόσμος έμοιαζε να γυρίζει ανάποδα· να καταργείται η «φυσική τάξη πραγμάτων». Όμως, για τους «από κάτω» παγκόσμια, αυτά ακριβώς τα νέα ζέσταιναν τις καρδιές και μεγάλωναν τις ελπίδες τους. Γιατί όπως είχε γράψει ο Λένιν μερικά χρόνια πριν, η επανάσταση είναι «το πανηγύρι των καταπιεσμένων και εκμεταλλευόμενων» και η νίκη τους ήταν δέκα φορές «πανηγύρι».
Η νέα, εργατική εξουσία, ικανοποίησε με ένα σύντομο διάταγμα τη δίψα των αγροτών για τη γη που μοχθούσαν. Δεν χρειάστηκαν «επιτροπές σοφών» και «τεχνοκρατών». Το διάταγμα βασίστηκε στους καταλόγους των αιτημάτων που διατύπωνε για μήνες το αγροτικό κίνημα.
Το ίδιο έγινε με το διάταγμα για τον εργατικό έλεγχο. Σύμφωνα με έναν ιστορικό του εργατικού κινήματος της Πετρούπολης: «Αναγνώριζε το δικαίωμα των εργατών σε όλες τις βιομηχανικές επιχειρήσεις οποιουδήποτε μεγέθους να ελέγχουν κάθε πτυχή της παραγωγής, να έχουν πλήρη πρόσβαση σε όλες τις σφαίρες της διοίκησης, συμπεριλαμβανομένων των χρηματικών θεμάτων, και τέλος, το δικαίωμα των κατώτερων οργάνων του εργατικού ελέγχου (δηλαδή των εργοστασιακών επιτροπών) να δεσμεύουν τους εργοδότες με τις αποφάσεις τους». (S. A. Smith, Red Petrograd Revolution in the Factories 1917-18)
Κάθε μαγείρισσα να κυβερνάει
Το 1917 ο Λένιν στο βιβλίο του Κράτος και Επανάσταση έγραφε ότι εργατική εξουσία σημαίνει ότι «κάθε μαγείρισσα θα μπορεί να κυβερνά το κράτος». Αυτή η φράση, που τότε και σήμερα ακούγεται πολύ «απλουστευτική» και «δημαγωγική» σε κάποιους, πήρε σάρκα και οστά στους μήνες που ακολούθησαν την Επανάσταση του Οκτώβρη.
Εργατική τάξη στην εξουσία σημαίνει χτύπημα κάθε μορφής καταπίεσης και διάκρισης. Ο «κόκκινος Οκτώβρης» έδειξε λαμπρά δείγματα σε αυτό το επίπεδο. Τα καταπιεσμένα έθνη απέκτησαν το δικαίωμα αυτοδιάθεσης μέχρι αποχωρισμού από το ρώσικο κράτος. Εκατομμύρια μουσουλμάνοι που υφίσταντο καταπίεση από ένα καθεστώς όπου ο Τσάρος ήταν ο επικεφαλής της Ορθόδοξης Εκκλησίας, απέκτησαν το δικαίωμα να αυτοδιοικούνται σε θρησκευτικά και νομικά ζητήματα.
Ολοι οι νόμοι που διαιώνιζαν την καταπίεση των γυναικών, καταργήθηκαν με μια μονοκονδυλιά. Το ίδιο και οι νόμοι που θεσμοθετούσαν τις διακρίσεις εις βάρος των ομοφυλόφιλων -λίγα χρόνια μετά σοβιετικά δικαστήρια γνωμοδοτούσαν υπέρ του (πολιτικού) γάμου ανάμεσα σε ομόφυλα ζευγάρια.
“Τούτη τη στιγμή πραγματοποιείται κάτω από τα μάτια μας μία επανάσταση στην καθημερινή ζωή. Κάθε μέρα κερδίζει σε έκταση και βάθος και μαζί της βλέπουμε να μπαίνει στη ζωή μας, στην πρακτική της καθημερινότητας, η απελευθέρωση της γυναίκας”, γράφει η Αλεξάνδρα Κολλοντάι στο βιβλίο “Οικονομική και σεξουαλική απελευθέρωση της γυναίκας”.
Στην εκπαίδευση μαθητές και εκπαιδευτικοί από κοινού αποφάσισαν μία διαφορετική εκπαίδευση χωρίς ανταγωνισμό, χωρίς εξετάσεις και αποκλεισμούς. Μέσα σε τρία χρόνια φτιάχνονται 12.000 περισσότερα σχολεία με 1.500.000 περισσότερους μαθητές και δημιουργούνται 11 νέα πανεπιστήμια. Το αποτέλεσμα είναι να μειωθεί ραγδαία ο αναλφαβητισμός και η εκπαίδευση να γίνει προσιτή σε εκατομμύρια εργάτες και αγρότες.
Η τέχνη και η επιστήμη γνώρισαν πρωτοφανή δημιουργικότητα και απελευθέρωση. Ο όρος “ρώσικη πρωτοπορία” έφτασε να εκφράζει τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις για τους ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών σε όλο τον κόσμο.
Δεν υπάρχει κανένας τομέας δράσης για την απαλλαγή της ανθρωπότητας από την εκμετάλλευση, την καταπίεση, τις προκαταλήψεις και τον σκοταδισμό που να μην πήρε νέα ώθηση από τη νικηφόρα επανάσταση των εργατών στη Ρωσία πριν εκατό χρόνια.
Όσες αντεπαναστάσεις κι αν μεσολάβησαν από τότε, η Οκτωβριανή επανάσταση του 1917 παραμένει η πηγή έμπνευσης για όλους και όλες που αγωνίζονται να αλλάξουν τον κόσμο.
Ο Λένιν και οι Μπολσεβίκοι: Οι επιλογές της νίκης
Η Ρωσική Επανάσταση ξεκίνησε αυθόρμητα, με την έννοια ότι κανένα κόμμα δεν οργάνωσε τις κινητοποιήσεις που οδήγησαν στην ανατροπή του Τσάρου τον Φλεβάρη του 1917. Όμως, δεν τέλειωσε αυθόρμητα. Τον Οκτώβρη τα σοβιέτ πήραν την εξουσία, και αυτή την «κίνηση» την οργάνωσε ένα κόμμα, οι μπολσεβίκοι.
Οι μπολσεβίκοι διαμορφώθηκαν σαν τάση του ΣΔΕΚΡ (Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας) από το 1903 και σαν κόμμα από το 1912. Ο Λένιν ήταν ο ηγέτης τους με το μεγαλύτερο κύρος από την αρχή. Από αυτή την άποψη το κόμμα τους, που ονομάστηκε κομμουνιστικό το 1918 ήταν το «κόμμα του Λένιν» -και του Τρότσκι μετά το 1917- για εχθρούς και φίλους.
Στις παραμονές του Οκτώβρη οι μπολσεβίκοι είχαν γίνει ένα μαζικό κόμμα εκατοντάδων χιλιάδων μελών. Ο Βίκτορ Σερζ, ο αναρχικός αγωνιστής που πήγε στην επαναστατημένη Ρωσία το 1919 και εντάχτηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα, εξηγεί στο μνημειώδες έργο του, «Έτος Πρώτο της Ρώσικης Επανάστασης», το γιατί:
«Όταν οι πυροβολητές του στόλου της Βαλτικής ανησύχησαν για τους κινδύνους που διέτρεχε η επανάσταση κι αναζήτησαν μια λύση, ήταν ο μπολσεβίκος αγκιτάτορας που την υπέδειξε. Και δεν υπήρχε άλλη λύση, αυτό ήταν ξεκάθαρο. Όταν οι φαντάροι στα χαρακώματα θέλανε να εκφράσουν την αποφασιστικότητά τους να τελειώνουν με το σφαγείο, εξέλεξαν στην επιτροπή του τάγματος τους υποψήφιους του μπολσεβίκικου κόμματος. Όταν οι αγρότες κουράστηκαν από την αναβλητικότητα του σοσιαλεπαναστατικού κόμματός ‘τους’ κι άρχισαν να αναρωτιούνται αν είναι καιρός να δράσουν μόνοι τους, ήταν η φωνή του Λένιν που έφτασε στ’ αυτιά τους: ‘Αγρότες, πάρτε τη γη’. Όταν οι εργάτες αισθάνθηκαν ραδιουργίες να εξυφαίνονται γύρω τους, ήταν η Πράβδα (η εφημερίδα των μπολσεβίκων) που τους έφερε το συνθήματα δράσης που ήδη τα μισο – ήξεραν, τα λόγια της επαναστατικής αναγκαιότητας. Μπροστά από τη μπολσεβίκικη αφίσα ο καταρρακωμένος λαός που περνούσε στο δρόμο σταματούμε και αναφωνούσε, ‘Αυτό είναι! ‘. Ήταν ακριβώς η φωνή τους».
Οι μπολσεβίκοι δεν έγιναν «η φωνή» των εργατών και των καταπιεσμένων γενικά, με ένα μαγικό τρόπο, επειδή έριξαν τα κατάλληλα συνθήματα ή «αυτά που ήθελαν να ακούσουν οι μάζες» όπως έλεγαν όσοι τους κατηγορούσαν για «δημαγωγία» τότε. Η επιτυχία τους στηρίχτηκε σε πολιτικές επιλογές που πήγαιναν χρόνια πίσω, από τα πρώτα τους βήματα.
Ήταν πολιτικές επιλογές που ο Λένιν είχε βάλει ανεξίτηλα την σφραγίδα του. Στα επόμενα φύλλα της Εργατικής Αλληλεγγύης θα εξετάσουμε τις βασικές από αυτές.
1903
Οι μπολσεβίκοι ήταν οι «σκληροί» της Αριστεράς στην Ρωσία από την πρώτη εμφάνισή τους το 1903. Η μάχη σε εκείνο το συνέδριο που τους έδωσε το όνομά τους (από τη ρώσικη λέξη για την πλειοψηφία) ήταν για το ποιος θεωρείται μέλος του κόμματος. Όσοι το υποστήριζαν γενικά ή όσοι συμμετείχαν στην οργανωμένη δουλειά; Αυτή η κόντρα προοιώνιζε τη διαφορά ανάμεσα στα ρεφορμιστικά και τα επαναστατικά κόμματα. Τα πρώτα είναι κόμματα στημένα για τις εκλογές, τα δεύτερα κόμματα της εργατικής πρωτοπορίας.
Οι μπολσεβίκοι ήταν επίσης οι «σκληροί» γιατί επέμεναν, στρατηγικά, ότι ηγέτης της επερχόμενης επανάστασης στη Ρωσία θα είναι η εργατική τάξη και απέρριπταν κάθε συμμαχία με τους αστούς.
Στα χρόνια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου είχαν κρατήσει μια ασυμβίβαστη διεθνιστική στάση –δεν ήταν πατριώτες (με ή χωρίς εισαγωγικά). Κι αυτή η στάση δεν έπεσε από τον ουρανό. Είχε ως υπόβαθρο μια ολόκληρη επεξεργασία για τον καπιταλισμό της εποχής του ιμπεριαλισμού και τα διεθνιστικά καθήκοντα των επαναστατών -που τα διατύπωσε ο Λένιν.
Όπως γράφει ένας χρονικογράφος της επανάστασης, ο Σουχάνοβ, όταν νίκησε η επανάσταση του Φλεβάρη, «οι μενσεβίκοι και οι εσέροι πήγαν στο παλάτι της Ταυρίδας», όπου συγκροτούνταν η πρώτη Προσωρινή Κυβέρνηση «και οι μπολσεβίκοι πήγαν στα εργοστάσια».
Δεν έφτανε αυτό, όμως. Οι μπολσεβίκοι χρειάστηκε να πάρουν νέες στρατηγικές αποφάσεις. Ο ρόλος του Λένιν ήταν αποφασιστικός σε αυτή την προσπάθεια. Η μάχη που έδωσε μέσα στο κόμμα με τις «Θέσεις του Απρίλη» ήταν το σημείο που επικεντρώθηκε η αντιπαράθεση. Μπορούσε η εργατική τάξη να πάρει την εξουσία στην καθυστερημένη Ρωσία; Μήπως τόσες δεκαετίες δεν επέμεναν ότι η επανάσταση θα έχει να λύσει «αστικοδημοκρατικά» ζητήματα (αγροτική μεταρρύθμιση, συντακτική συνέλευση, οχτάωρο) έστω με εργατική ηγεμονία; Μια ολόκληρη πτέρυγα της ηγεσίας υποστήριζε ότι αυτό το «στάδιο» δεν είχε ξεπεραστεί ακόμα. Επέμεναν ότι το κόμμα έπρεπε να κρατήσει το ρόλο της αριστερής αντιπολίτευσης στη νέα κατάσταση.
Ο Λένιν έπεισε το κόμμα ότι η εργατική τάξη μπορούσε να πάρει την εξουσία «για λογαριασμό της και μόνο για λογαριασμό της» όπως θα έγραφε εκείνους τους μήνες στο Κράτος και Επανάσταση. Αυτή η τάξη θα απελευθέρωνε όλους τους καταπιεσμένους, θα σταματούσε τον πόλεμο και θα έδινε τη γη στους αγρότες. Και το μέσο για να τα κάνει όλα αυτά δεν θα ήταν μια καλύτερη, πιο αριστερή προσωρινή κυβέρνηση. Ήταν τα σοβιέτ, τα όργανα της εργατικής εξουσίας που χτίζονταν ήδη.
Δεν ήταν παράξενο που αυτές οι απόψεις αποκηρύχτηκαν από εχθρούς και φίλους σαν «μισο-αναρχικές» και «τροτσκιστικές». Ο Τρότσκι ήταν μια μοναχική φωνή για χρόνια όταν υποστήριζε ότι η επανάσταση στη Ρωσία θα είναι «διαρκής» κι ότι ο ορίζοντάς της θα ήταν η παγκόσμια σοσιαλιστική επανάσταση. Το 1917 ο Τρότσκι εντάχτηκε στο κόμμα των μπολσεβίκων. Κι αυτή η διεθνιστική προοπτική ήταν στο κέντρο της «νέας εφόδου στον ουρανό» που ξεκίνησε τον Οκτώβρη του 1917.