Ο Τζον Μπέρτζερ που πέθανε πριν από λίγες μέρες, υπήρξε από τους σημαντικότερους κριτικούς τέχνης, συγγραφέας και καλλιτέχνης. Με βλέμμα που φαίνεται να αναδύεται μέσα από αυτά που πραγματεύεται, τοποθετείται αταλάντευτα δίπλα σε όσους μάχονται ή υποφέρουν. Η αλληλεγγύη, η φιλοξενία και η αντίσταση είναι συνυφασμένες σε ό,τιδήποτε κάνει. Γι’αυτό, οι όποιες προσπάθειες να απαλλοτριώσουν αυτές τις αξίες ώστε να τον καταστήσουν ακίνδυνο διανοούμενο θα αποτυγχάνουν. Το έργο του στοχεύει τον καπιταλισμό με καθαρότητα και ακρίβεια. Ο ίδιος βλέπει τον εαυτό του σαν συνωμότη στην προσπάθεια ανατροπής του συστήματος και επιχειρεί να κερδίσει τον συνομιλητή ή τον αναγνώστη σ’αυτή τη συνωμοσία. Όραμά του η απελευθέρωση της ανθρώπινης ύπαρξης. 

Το πρώτο του βιβλίο, «Ένας ζωγράφος της εποχής μας», αποσύρεται λίγο αφότου πρωτοκυκλοφορήσει το 1958 κάτω από την πίεση του «Αντικομμουνιστικού Συμβουλίου». Αναφέρεται σε έναν Ούγγρο πρόσφυγα ζωγράφο και τις εσωτερικές του συγκρούσεις για την θέση του καλλιτέχνη στην δυτική κοινωνία, τη σχέση της τέχνης με την πολιτική και ιδιαίτερα την επαναστατική πολιτική. 

Το 1969 δημοσιεύει το βιβλίο του «Τέχνη και επανάσταση» (όχι τυχαία δανείζεται τον τίτλο από το ομώνυμο έργο του Τρότσκι), όπου μέσω του έργου ενός γλύπτη της εποχής της Ρώσικης Πρωτοπορίας πραγματεύεται τη σημασία της Ρώσικης Επανάστασης και των επαναστατικών αλλαγών στην τέχνη, που διακόπηκαν βίαια με την επικράτηση του Στάλιν. 

 Το 1972 το BBC αναθέτει στον Μπέρτζερ τη δημιουργία μιας πολιτιστικής σειράς για την ιστορία της τέχνης. Ο τρόπος που βλέπουμε την τέχνη μετά το “Ways of seeing” δεν θα είναι ποτέ ο ίδιος (στα ελληνικά κυκλοφορεί με τίτλο: «Η εικόνα και το βλέμμα», όπως ονομάζεται η μίνι σειρά και το βιβλίο). Λέει λοιπόν: «Ο τρόπος που βλέπουμε τα πράγματα επηρεάζεται από το τι ξέρουμε και τι πιστεύουμε… Το να βλέπουμε είναι μια πράξη επιλογής». Διερευνώντας την τέχνη της Δύσης ιδιαίτερα στην αυγή του καπιταλισμού, θέτει για πρώτη φορά ορισμένα ιδιαίτερα επίμαχα ερωτήματα: Σε ποιον στ’ αλήθεια ανήκει το νόημα της τέχνης του παρελθόντος; Ποια είναι η σεξουαλική λειτουργία της γυμνότητας στην πραγματικότητα; Ο λαός ή η τάξη που αποκόβονται από το ίδιο το παρελθόν τους έχουν πολύ μικρότερη ελευθερία να επιλέξουν και να δράσουν σαν λαός ή τάξη απ’ό,τι αν μπορούσαν να προσδιορίσουν την θέση τους στην ιστορία. Αυτός είναι ο λόγος -και μόνον αυτός- γιατί ολόκληρη η τέχνη του παρελθόντος αποτελεί σήμερα πολιτικό ζήτημα». Η τέχνη επομένως δεν απευθύνεται σε ένα κλειστό κοινό αλλά σε όλους τους καταπιεσμένους γιατί είναι η φωνή και το όπλο τους στον αγώνα για απελευθέρωση. 

Πάνθηρες

Όταν το 1972 κερδίζει το βραβείο Booker δίνει τα μισά χρήματα στους Μαύρους Πάνθηρες και με τα υπόλοιπα ξεκινά μια έρευνα για τους μετανάστες στην Ευρώπη. 

Σαν κριτικός τέχνης ξεδιπλώνει το νόημα των έργων τέχνης με τρόπο ποιητικό και πολιτικό, ανοίγοντας κάθε φορά ένα νέο παράθυρο στην κατανόηση του κόσμου. Αναγνωρίζει για παράδειγμα τον καταναλωτισμό από την γέννηση της δυτικής ελαιογραφίας (απεικόνιση αυτών που κατέχει κάποιος είτε πρόκειται για γη ή για γυναίκα) ως και στην τροφή που καταναλώνεται στον δυτικό κόσμο αποκαλύπτοντας τον ενιαίο πυρήνα της αλλοτρίωσης. 

Πέρα από την καλλιτεχνική και συγγραφική δουλειά (συμμετέχει στη δημιουργία θεατρικών παραστάσεων και κινηματογραφικών έργων), αρθρογραφεί σταθερά με την επιτακτικότητα και το βαθύ αίσθημα του ανθρωπισμού και της αλληλεγγύης. Οι θέσεις του δεν επιτρέπουν περιθώρια παρερμηνείας («η σαφήνεια είναι πολυτιμότερη από τα χρήματα»). Σε άρθρο του για την φύση των μαζικών διαδηλώσεων τον Μάη του 1968 υπερασπίζεται τις μαζικές διαδηλώσεις χαρακτηρίζοντάς τις ως επαναστατικές πρόβες. Πριν τον επικείμενο πόλεμο στο Ιράκ, το 2002, γράφει πως όλοι όσοι καλλιεργούν άλλα οράματα και ελπίδες (πολλοί από τους οποίους δεν έχουν δυνατότητα να καταναλώνουν απολύτως τίποτα– περίπου 800 εκατομμύρια άνθρωποι) θεωρούνται από τους δυτικούς ηγέτες ξεπερασμένα κατάλοιπα και, όταν αντιστέκονται, τρομοκράτες. 

Σε ένα ντοκιμαντέρ για τον ίδιο λέει: «είδα ένα όνειρο, στο οποίο ανακάλυψα μόνος μου ένα μυστικό. Μπορούσα να διεισδύσω σε ό,τι έβλεπα, να μπω μέσα του …». Αυτό το μυστικό είναι βέβαιο ότι το είχε κατακτήσει. Αισθανόταν το ορατό, όπως συναισθανόταν και τους ανθρώπους γύρω του, είτε επρόκειτο για Ιρακινούς πρόσφυγες είτε για Βρετανούς ανθρακωρύχους ή αγρότες των Άλπεων με τους οποίους πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του. Έγινε η καθαρή και αδιαπραγμάτευτη φωνή τους και η φωνή όλων μας.

Σύλβια Φεσσά

• Μπορείτε να διαβάσετε το κείμενο του Τζον Μπέρτζερ The Nature of Mass Demonstrations, όπως δημοσιεύτηκε στο περιοδικό International Socialism της αδελφής οργάνωσης του ΣΕΚ στη Βρετανία το 1968 εδώ