«Εφοδος στον ουρανό»: με αυτά τα λόγια είχε χαρακτηρίσει ο Μαρξ την Παρισινή Κομμούνα το 1871, την πρώτη, σύντομη, απόπειρα των εργατών και εργατριών του Παρισιού να πάρουν την κοινωνία στα χέρια τους, χτίζοντας τη δικιά τους εξουσία. Τον Οκτώβρη του 1917 οι εργάτες της Ρωσίας με την ηγεσία των μπολσεβίκων έκαναν μια έφοδο που αντίστοιχό της δεν έχει υπάρξει από τότε στην ιστορία. Ο Λένιν έκφραζε εκείνες τις μέρες την ελπίδα ότι η εξουσία των σοβιέτ, των εργατικών συμβουλίων, θα καταφέρει να ζήσει κάτι παραπάνω από τους τρεις μήνες της Κομμούνας. Τελικά διήρκεσε πολύ περισσότερο.
Ομως, λίγο περισσότερο από δέκα χρόνια μετά, η Ρωσία δεν θύμιζε «έφοδο στον ουρανό», αλλά εφιάλτη. Στη δεκαετία του ’30 όλες οι κατακτήσεις του Οκτώβρη ξεθεμελιώθηκαν και πνίγηκαν από τις προσπάθειες του Στάλιν να «φτάσει και να ξεπεράσει» τη Δύση πάνω στις πλάτες των εργατών και των αγροτών. Ο Λέον Τρότσκι, ήταν ο πρώτος μπολσεβίκος που αντιστάθηκε στον σταλινισμό. Πλήρωσε την αδιάλλακτη υπεράσπιση των ιδανικών και των κατακτήσεων της επανάστασης με τη ζωή τη δικιά του, της οικογένειάς του και χιλιάδων συντρόφων του. Στο έργο του «Η Προδομένη Επανάσταση» (1936) τεκμηρίωσε αυτές τις ανατροπές σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής και έδωσε την πρώτη μαρξιστική ανάλυση για την επικράτηση της γραφειοκρατίας.
Ο Τόνι Κλιφ στη δεκαετία του ’50, πατώντας πάνω στις επεξεργασίες του Τρότσκι, διατύπωσε τη θεωρία του γραφειοκρατικού κρατικού καπιταλισμού στην Ρωσία. Το βιβλίο του «Κρατικός Καπιταλισμός στην Ρωσία» συνδυάζει την πιο παθιασμένη καταδίκη του σταλινισμού από την σκοπιά της Επανάστασης του Οκτώβρη με μια εξαντλητική εξέταση της ρώσικης οικονομίας και του τρόπου με τον οποίο έμπαινε στην ανταγωνιστική συσσώρευση κεφαλαίου με τους ανταγωνιστές της στη Δύση –μέσω των στρατιωτικών ανταγωνισμών.
Τα κείμενα της συλλογής με τον τίτλο «Πώς Χάθηκε η Ρώσικη Επανάσταση» παίρνουν όλα σαν αφετηρία τους την ανάλυση του Τρότσκι και του Κλιφ. Από μόνο του αυτό θα έκανε τη συλλογή πολύτιμη για όποιον δεν έχει διαβάσει τα παραπάνω βιβλία και θέλει να έρθει σε μια πρώτη επαφή με τη μαρξιστική ανάλυση για τη σταλινική Ρωσία. Όμως, το ενδιαφέρον δεν περιορίζεται μόνο σ’ αυτή τους την πτυχή. Γιατί και οι τρεις συγγραφείς, ο Κρις Χάρμαν, ο Άλεξ Καλλίνικος και ο Πάνος Γκαργκάνας ρίχνουν περισσότερο φως σε συγκεκριμένες περιόδους.
Το κείμενο του Κρις Χάρμαν καταπιάνεται με την περίοδο από το 1917 μέχρι το 1928-29. Στο τέλος αυτής της περιόδου ο Στάλιν και η φράξιά του είχαν πλέον κυριαρχήσει πλήρως στο κόμμα, και το κράτος. Επίσης, τότε ξεκίνησαν τα πεντάχρονα οικονομικά πλάνα και η βίαιη κολλεκτιβοποίηση της αγροτιάς. Ο στόχος: «να φτάσουμε και να ξεπεράσουμε την Δύση».
Το πέρασμα από την επανάσταση στην αντεπανάσταση στην Ρωσία δεν έγινε μονομιάς. Μεσολάβησε ένας παράγοντας αποφασιστικής σημασίας. Η απομόνωση της επανάστασης στην Ρωσία. Ήταν κοινός τόπος στους επαναστάτες μαρξιστές ότι η επανάσταση στην Ρωσία θα αντιμετωπίσει τεράστια προβλήματα αφού η εργατική τάξη ήταν μικρή, σε μια θάλασσα αγροτών, η οικονομία καθυστερημένη. Η εργατική τάξη μπορούσε να πάρει την εξουσία, υποστήριζε από τις αρχές του αιώνα ο Τρότσκι, αλλά οι υλικές βάσεις για την άνθηση του σοσιαλισμού, μιας κοινωνίας και ισότητας αλλά και ευημερίας, μπορούν να τεθούν μόνο με τη βοήθεια του διεθνούς προλεταριάτου, με τη νίκη των επαναστάσεων σε άλλες χώρες, ιδιαίτερα στην Γερμανία. Αυτό υποστήριζαν οι μπολσεβίκοι από το 1917 και μετά.
Βαρύ τίμημα
Όμως, η επανάσταση στην Γερμανία ηττήθηκε, η γερμανική σοσιαλδημοκρατία φρόντισε γι’ αυτό. Η επαναστατική Ρωσία νίκησε μεν στον εμφύλιο πόλεμο, αλλά το τίμημα ήταν βαρύ. Η χώρα είχε καταστραφεί. Η οικονομία είχε παραλύσει και χρειάστηκε η υποχώρηση στις δυνάμεις του αγροτικού καπιταλισμού, η Νέα Οικονομική Πολιτική, για να επιβιώσει. Η εξουσία των σοβιέτ είχε ατονήσει και είχε αντικατασταθεί από την εξουσία του κόμματος. Η επανάσταση άρχισε να εκφυλίζεται για να παραφράσουμε τον Τρότσκι.
Ο Χάρμαν εξηγεί την πορεία της ρώσικης κοινωνίας σ’ αυτή την δεκαετία. Επίσης, αναλύει τις συγκρούσεις μέσα στο μπολσεβίκικο κόμμα, το πολιτικό τους περιεχόμενο. Το κεντρικό ερώτημα ήταν το εξής: «σοσιαλισμός σε μια και μόνο χώρα» ή μια πολιτική που θα στηρίζεται στην προοπτική του απλώματος της επανάστασης; Η πρώτη, οδήγησε στην αντεπανάσταση. Η δεύτερη υπεράσπιζε τον Οκτώβρη.
«Δεν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία ότι το 1928 μια καινούργια τάξη πήρε την εξουσία στην Ρωσία. Για να κατακτήσει την εξουσία δεν ήταν απαραίτητο να καταφύγει σε άμεση στρατιωτική σύγκρουση με τους εργάτες, γιατί από το 1918 είχε πάψει να υπάρχει άμεση εργατική εξουσία. Επρεπε, όμως, αυτή η καινούργια τάξη να εκκαθαρίσει το κόμμα που είχε παραμείνει στην εξουσία, από όλους αυτούς που διατηρούσαν δεσμούς, όσο χαλαροί κι αν ήταν αυτοί, με τη σοσιαλιστική παράδοση. Όταν βρέθηκε αντιμέτωπη, πολλά χρόνια αργότερα, με μια αναζωογονημένη εργατική τάξη, είτε στο Βερολίνο και τη Βουδαπέστη τη δεκαετία του ’50 είτε στην ίδια την Ρωσία (πχ στο Νοβοτσερκάσκ το 1962) χρησιμοποίησε τα τανκς που δεν χρησιμοποίησε το 1928».
Το κείμενο του Αλεξ Καλλίνικος επικεντρώνεται στην «οικοδόμηση του κρατικού καπιταλισμού από τον Στάλιν». Για να το κάνει αυτό, απαντάει πρώτα λεπτομερώς σε δυο ερωτήματα που βασανίζουν και σήμερα την Αριστερά. Μήπως η ίδια η Οκτωβριανή Επανάσταση ήταν ένα λάθος, ένα ατύχημα της ιστορίας, μια απόπειρα καταδικασμένη να αποτύχει; Και δεύτερον, μήπως ο Στάλιν ήρθε σαν φυσική συνέχεια του Λένιν; Μήπως η ιδεολογία και πρακτική των μπολσεβίκων περιείχε τα σπέρματα του σταλινισμού; Σήμερα το ΚΚΕ για παράδειγμα απαντάει καταφατικά και υψώνει τα λάβαρα του Στάλιν και το ίδιο κάνουν μεγάλα τμήματα της ριζοσπαστικής αριστεράς, για να απορρίψουν τον Λένιν.
Στην συνέχεια ο Καλλίνικος δίνει σε αδρές γραμμές τις σαρωτικές αλλαγές της δεκαετίας του ’30, την καταστολή της εργατικής τάξης, το αστυνομικό κράτος, την βίαιη κολλεκτιβοποίηση της αγροτιάς, τον «Μεγάλο Τρόμο» του 1936-38. Επιβεβαιώνει αυτό που είχε πει ο Τρότσκι, ότι: «ποτάμια αίματος χωρίζουν τον μπολσεβικισμό από τον σταλινισμό». Αλλά αυτό δεν αρκεί ως ανάλυση για το τι είδους κοινωνία ήταν η σταλινική Ρωσία. Γι’ αυτό ο Καλλίνικος αφιερώνει ένα μεγάλο μέρος του κειμένου στο να εξηγήσει γιατί ήταν κρατικός καπιταλισμός.
«Η παραγωγή για την παραγωγή» και όχι για τις ανθρώπινες ανάγκες «ήταν φυσικά αυτό που ο Μαρξ πίστευε πως ήταν το βασικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού. Όταν αυτή η λογική εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην ΕΣΣΔ στη δεκαετία του 1930, δεν αποτελούσε καμιά ιδιαιτερότητα. Η Μεγάλη Υφεση είχε οδηγήσει σε ένα γενικευμένο κομμάτιασμα της παγκόσμιας αγοράς σε αντίπαλα εμπορικά στρατόπεδα καθώς η κάθε Μεγάλη Δύναμη έφτιαχνε τη δική της οικονομική ζώνη υπό την προστασία της δικής της στρατιωτικής ισχύος. Αυτή η τάση προς την αυτάρκεια συνοδεύτηκε από ένα ποιοτικό άλμα προς την κρατική διεύθυνση της οικονομίας...Μια από τις κύριες πηγές της κρίσης που χτύπησε την ΕΣΣΔ τη δεκαετία του 1980 ήταν το γεγονός ότι το ίδιο το μοντέλο ανάπτυξης που την έβαλε στην πρωτοπορία του καπιταλισμού στη δεκαετία του 1930, τώρα την καταδίκαζε να μοιάζει όλο και περισσότερο απαρχαιωμένη».
“Ανανέωση”
Αυτή την μεταβολή εξηγεί ακόμα πιο λεπτομερειακά ο Πάνος Γκαργκάνας στο κείμενο «Γκορμπατσόφ: Η διαχείριση της κρίσης του κρατικού καπιταλισμού». Ο Γκορμπατσόφ, ο τελευταίος γενικός γραμματέας του ΚΚΣΕ στην εξουσία, είναι σήμερα ένα πρόσωπο που προσπαθούν να το ξεχάσουν όλοι στην αριστερά. Όμως, την εποχή που δημοσιεύτηκε το άρθρο, το 1987, ήταν το πρόσωπο της ημέρας. Από τον Φλωράκη και τον Κύρκο μέχρι τον Μητσοτάκη και τον Παπανδρέου, μόνο ύμνοι ακούγονταν για την «ανανέωση» του σοσιαλισμού που έφερνε υποτίθεται η πολιτική του που στο κέντρο της ήταν το άνοιγμα της ΕΣΣΔ στην αγορά. Ήταν «θράσος» να μιλάει κανείς τότε για «διαχείριση της κρίσης» και μάλιστα του κρατικού καπιταλισμού. Κι όμως, αυτή η άποψη επιβεβαιώθηκε.
«Οι εργάτες δεν έχουν τίποτα καλό να περιμένουν από τις μεταρρυθμίσεις του Γκορμπατσόφ και τα ανοίγματά του στους ευρωπαίους καπιταλιστές. Η ‘φιλειρηνική’ Οστπολιτίκ της Γερμανίας στον καιρό του Μπρέζνιεφ οδήγησε πχ την Πολωνία πιο βαθιά στην κρίση και τα χρέη. Και όταν ξέσπασε η εργατική αγανάκτηση με το κύμα της ‘Αλληλεγγύης’, οι γερμανοί τραπεζίτες συνεργάστηκαν με τον Γιαρουζέλσκι για να το πνίξουν. Η μόνη προοπτική για τους ρώσους εργάτες δεν είναι να υποστηρίξουν τις μεταρρυθμίσεις του Γκορμπατσόφ, αλλά να χτίσουν τη δικιά τους ‘Αλληλεγγύη’΄και να φροντίσουν αυτή τη φορά να νικήσει, να ανατρέψουν το κράτος-καπιταλιστή της γραφειοκρατίας και να ξαναστήσουν την εργατική εξουσία στη χώρα του Οκτώβρη».
Η ανάλυση που εκπροσωπούν και τα τρία κείμενα που δημοσιεύονται σε αυτό το μικρό βιβλίο έχει αντέξει τη δοκιμασία του χρόνου. Έχει καταφέρει να εξηγήσει τόσο την άνοδο όσο και την πτώση του κρατικού καπιταλισμού. Και δεν έχει χάσει την επικαιρότητά της σήμερα. Το νέο κύμα εργατικών αγώνων και ριζοσπαστικοποίησης δεν μπορεί να εμπνέεται ούτε από το παρελθόν του σταλινισμού, ούτε από τον κρατικό καπιταλισμό της αγοράς αλά Κίνα, ούτε από τις απόπειρες για έναν «ανθρώπινο καπιταλισμό». Οι ιδέες του γνήσιου σοσιαλισμού, της επανάστασης του Οκτώβρη, είναι ο δρόμος για να νικήσουμε.