Εκπαίδευση και νεολαία
Καπιταλισμός και Πανεπιστήμιο

21/5/21 Εκδήλωση του ΣΕΚ στις σχολές "Κίνημα ενάντια στην Παιδεία των startups". Φωτο: Στέλιος Μιχαηλίδης

Η Παιδεία και η ανώτατη Παιδεία ανήκει σε αυτό που ο Μάρξ ονομάζει εποικοδόμημα. Με αυτή την έννοια προσδιορίζεται και αντανακλά επί το πλείστων τις παραγωγικές σχέσεις. Στον καπιταλισμό οι παραγωγικές σχέσεις είναι αντιφατικές και η αντιφατικότητά τους αποτυπώνεται στο εποικοδομήμα. Στο ελληνικό πανεπιστήμιο αυτό εκφράσθηκε στις δεκαετίες του 50 και του 60 όταν το εγχείρημα της εκβιομηχάνισης της Ελλάδας μέσα από τη παραδοσιακή βιομηχανία (χαλυβουργία, κλωστοϋφαντουργία, ναυπηγεία κλπ.), και την οικοδομή αλλά και η ανάγκη δημιουργίας υποδομών σε κράτος, παιδεία και υγεία οδήγησε στα μαζικά δημόσια πανεπιστήμια. Ήταν η επιτομή ενός Greek Dream που θα οδηγούσε στην κοινωνική ανέλιξη μέσα από ένα πτυχίο. Στη χρυσή δεκαετία του 50και στις αρχές της δεκαετίας του 60 αυτό σε κάποιο βαθμό δούλεψε. Όμως με τα πρώτα σύννεφα της καπιταλιστικής κρίσης του 70 το όνειρο της αστικής τάξης να ενσωματώσει τη νεολαία στη λογική της ατομικής επιτυχίας έγινε εφιάλτης. Ο βασικός λόγος ήταν ότι τα πανεπιστήμια, επειδή δεν είχαν δίδακτρα στελεχώνονταν από ένα φοιτητικό σώμα που σε ποσοστά πάνω από 50% ήταν παιδιά εργατών και αγροτών. Κάτω από την επιρροή της αριστεράς αυτό το σώμα έγινε κίνημα. Τα αιτήματά του ήταν και εκπαιδευτικά αλλά και πολιτικά. Απαιτούσαν δαπάνες για την παιδεία αλλά και δημοκρατία, κοινωνικά δικαιώματα, έλεγχο στη λειτουργία των πανεπιστημίων και πάει λέγοντας. Η κορύφωση αυτού του κινήματος ήταν φυσικά η εξέγερση του πολυτεχνείου που σφράγισε την Ελληνική κοινωνία μετά 1974 ίσως και μέχρι σήμερα.

Βέβαια στην πορεία οι ανάγκες της αστικής τάξης άλλαξαν. Η κρίση του 70 ήταν η απαρχή της μαζικής αποβιομηχάνισης του Ελληνικού καπιταλισμού και της λεγόμενης «τριτογενοποίησης» της οικονομίας στο πλαίσιο της ΕΕ.  Αυτό είχε αντίκτυπο και στα πανεπιστήμια. Στο περιεχόμενο των σπουδών εκφράσθηκε με μια στροφή στα πρακτικά μαθήματα και επιστημονικά πεδία. Δεν χρειαζόμασταν πια ανθρώπους να καταλάβουν ή και να αλλάξουν τη φύση και το κόσμο χρειαζόμασταν ανθρώπους ικανούς να κάνουν μια δουλειά (λογιστές, τεχνικούς κλπ.). Έτσι φτιάχτηκαν πανεπιστήμια με βάση το αντικείμενο π.χ. το Οικονομικό, το Πάντειο ή το πανεπιστήμιο Πειραιά. Δημιουργήθηκαν πανεπιστημιακά τμήματα για επιμέρους κλάδους επιστημών, χρηματοοικονομικά, ναυτιλιακά κλπ. Παράλληλα αυξήθηκε το ειδικό βάρος των μεταπτυχιακών τίτλων αλλά και των επαγγελματικών πιστοποιήσεων γενικότερα. Στο επίπεδο του ιδεολογήματος το αφήγημα της δεκαετίας του 50 για ένα πτυχίο εφαλτήριο επιτυχίας ξέφτισε αλλά δεν απαξιώθηκε. Στο πλαίσιο των νεοφιλελεύθερων πολιτικών αλλά και του Ευρωπαϊκού ονείρου ήρθε το όραμα της επιτυχημένης επαγγελματικής πορείας ένα όραμα που και πάλι δούλεψε για κάποιο διάστημα. Παράλληλα το σύστημα πήρε μια πιο επιθετική στάση απέναντι στο φοιτητικό κίνημα. Η πρώτη προσπάθεια πειθάρχησης έγινε με το νόμο 815 και κατέληξε σε φιάσκο για τη κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή το 78. Το ΠΑΣΟΚ αρχικά προσπάθησε να πάρει τους φοιτητές με το καλό για να περάσει και μια σειρά αστικών εκσυγχρονισμών στην Ανώτατη Παιδεία. Όμως από τα μέσα της δεκαετίας του 80 έγινε σαφές ότι η συμμετοχή στα πανεπιστημιακά όργανα περισσότερο δυνάμωνε παρά ενσωμάτωνε το φοιτητικό κίνημα. Ήταν η εποχή που αδιαμφισβήτητος αντίπαλος του νεοφιλελεύθερου πόλου στα πανεπιστήμια έγιναν οι δυνάμεις της κομμουνιστικής αριστεράς κάτι που ισχύει εν πολλοίς μέχρι σήμερα.

Έτσι το ενδιαφέρον γύρω από το θέμα «Ελληνικά Πανεπιστήμια» διευρύνθηκε αλλά και διεθνοποιήθηκε αφού τόσο ο ΣΕΒ όσο και η ΕΕ και οι «πρεσβείες» εξέφραζαν όλο και συχνότερα τη δυσφορία τους για «την κατάσταση στα πανεπιστήμια». Σε αυτό πλαίσιο επιχειρήθηκαν οι αντιδραστικές μεταρρυθμίσεις Αρσένη, Γιαννάκου και Διαμαντοπούλου με σκοπό την ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων (π.χ. επετηρίδα) και την κατάργηση του ελέγχου των φοιτητών στα πανεπιστημιακά πράγματα. Το πράγμα δούλεψε για κάποια χρόνια αφού, χωρίς να λείψουν τα  αγωνιστικά ξεσπάσματα, οι φοιτητικές εκλογές έπαψαν να είναι για τη κοινωνία το βαρόμετρο των διαθέσεων της νεολαίας. Όμως το κλίμα ουσιαστικά δεν άλλαξε και γι’ αυτό επιχειρήθηκε επανειλημμένα και ανεπιτυχώς η λύση του «προβλήματος» μέσω της κλασικής νεοφιλελεύθερης συνταγής εκείνης της ιδιωτικοποίησης. Το μοντέλο που χρησιμοποιήθηκε όμως λόγω της απληστίας και του βλαχομπαρόκ της αστικής τάξης οδήγησε σε φιάσκο. Για την ικανοποίηση της εκλογικής πελατείας οι κυβερνησεις ανληγαγαν Ιεκατζήδες, κλινικάρχες, καναλάρχες και λοιπούς σε ακαδημαϊκούς ταγούς. Οι τλευταίοι αυτογελοιποιήθκαν γελοιοποιώντας και την ίδια τους τη προσπάθεια.

Σα να μην έφτανε αυτό η κρίση που ξεκίνησε το 2008 ανέτρεψε για άλλη μια φορά τα πράγματα. Η οικονομία υπηρεσιών με άξονα τις τράπεζες κατέρρευσε, το Ευρωπαϊκό όνειρο έγινε εφιάλτης και η οικονομία «επαγγελματιών» που πλασάρισε το σύστημα πήγε περίπατο μαζί με τις τράπεζες και πολλές από τις επιχειρήσεις που το απαρτίζουν. Παράλληλα υπήρξε μαζική απομάκρυνση της νεολαίας από τις δυνάμεις του πολιτικού κατεστημένου. Ακόμα και στις εκλογές του 2019 η ΝΔ και οι δυνάμεις της κεντροδεξιάς παρά τον εκλογικό τους θρίαμβο ήταν μακράν δεύτεροι στις ψήφους των νέων 17-24 και αυτό παρόλο που η συμμετοχή ήταν χαμηλή. Αυτό ξανάβαλε σε πρώτη γραμμή το θέμα της πειθάρχησης των νέων. Έτσι είχαμε το νόμο για το άσυλο που στην ουσία επεδίωκε να νομιμοποιήσει τον αυταρχισμό απέναντι όχι μόνο στους φοιτητές αλλά και συνολικά τη κοινωνία. Όταν η πανεπιστημιακή κοινότητα έκανε το νόμο κενό γράμμα ήρθε το νομοσχέδιο της Κεραμέως που εκτός από την τακτοποίηση των ορφανών του Κασιδιάρη στη φοιτητική αστυνομία επιδιώκει τη νομιμοποίηση του χαφιεδισμού στα πανεπιστήμια.

Αυτό είναι όμως ένα μέρος της επιχειρούμενης αναδιάρθρωσης. Τα τελευταία 30 χρόνια διεθνώς ήταν ένα διάστημα στη πράξη αποκλεισμού της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων από τη πανεπιστημιακή μόρφωση. Ούτε 5% από παιδιά της εργατικής τάξης δεν μπορούν να φοιτήσουν σε αμερικάνικα πανεπιστήμια. Είναι χαρακτηριστικός ο δημόσιος διάλογος του οικονομολόγου του Harvard Gegory Mankiew με τον ετερόδοξο οικονομολόγο Σάμουελ Μπόουλς του πανεπιστημίου της Σάντα Φε. Ο Μπόουλς του επισήμανε ότι η διδακτική ώρα του προπτυχιακού μαθήματος στο Harvard κοστίζει 120 δολάρια (κάπου 40000 δολάρια το χρόνο είναι τα δίδακτρα) κάτι που καθιστά απαγορευτική τη φοίτηση ακόμη και για νέους προερχόμενους από μεσαία στρώματα.

Την ίδια ώρα συγχωνεύονται διεθνώς πανεπιστημιακά τμήματα και επιχειρείται η κατηγοριοποίηση των ΑΕΙ σε ιδρύματα πρώτης, δεύτερης και γιατί όχι χαμηλότερης κατηγορίας. Συνολικά επιχειρείται να περιχαρακωθεί η γνώση γύρω από κάποια πανεπιστημιακά τμήματα ελίτ ενώ οι υπόλοιποι να παίρνουν απλές βεβαιώσεις σπουδών. Αυτή είναι και η πεμπτουσία της αναδιάρθρωσης της Κεραμέως. Η δημιουργία και ιδιωτικοποίηση εξειδικευμένων λειτουργιών των κρατικών πανεπιστημιών και η περιθωριοποίηση των υπλολοίπων. Στοχος του συστήματος είναι η αποειδίκευση μέχρι τώρα εξειδικευμένων εργασιών χρησιμοποιώντας κυρίως την τεχνική νοημοσύνη για τον περιορισμό των μισθών. Να φέρω ένα παράδειγμα. Πριν λίγους μήνες παρακολούθησα ένα σεμινάριο της Αμερικανικής κεντρικής τράπεζας για το θέμα. Εκεί παρουσιάσθηκαν διάφορα μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης όπου η αξιολόγηση των αιτήσεων δανείων γινόταν από υπολογιστές που είτε είχαν κάποιο κρυφό μοντέλο εκμάθησης (μαύρο κουτί όπως το λένε) είτε κάποιο μοντέλο στατιστικής εκμάθησης. Το αποτέλεσμα ήταν οι αιτήσεις δανείων που μέχρι τώρα ήταν μια εξειδικευμένη εργασία έμπειρων τραπεζικών να μετατραπούν σε μια υπολογιστική άσκηση και οι εξειδικευμένοι εργαζόμενοι να αντικαθίστανται από απλούς διεκπεραιωτές πολύ χαμηλότερης αμοιβής. Στο πλαίσιο τέτοιων μοντέλων μπορεί να φτάσουμε σε οργουελικά σενάρια όπου κριτήριο για την έγκριση δανείων ή όχι να είναι το φύλο το χρώμα του δέρματος ή η όποια στατιστική συσχέτιση προκρίνει ο υπολογιστής.

Βέβαια τα μοντέλα αυτά απέχουν πολύ από το να εφαρμοστούν στη πράξη. Η ίδια η τεχνολογία έχει  όρια και δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη διαλεκτική του ανθρώπου με τη φύση, την ανθρώπινη εργασία. Το μεγαλύτερο μειονέκτημά της τεχνητής νοημοσύνης είναι ότι θεωρεί το μέλλον μια επανάληψη του παρελθόντος παρόλο που η ανθρώπινη ιστορία μας έχει μας διδάξει ότι δεν επαναλαμβάνεται και όταν το κάνει είναι είτε σαν τραγωδία είτε σα φάρσα. Η φάρσα είναι το σύγχρονο συστημικό αφήγημα που επιχειρηματολογεί ότι στο σημερινό άνισο κόσμο η γνώση και η καινοτομία το ανθρώπινο κεφάλαιο όπως το αποκαλούν μπορεί να αποτελέσει το υποκατάστατο της έλλειψης χρηματικού κεφαλαίου. Μάλιστα για τους οπαδούς του αφηγήματος αυτός είναι ο προορισμός του πανεπιστημίου του μέλλοντος. Θέλουν να μας πουν ότι οι σημερινοί νέοι θα ζήσουν το όνειρο του Μπιλ Γκέιτς και του Στηβ Τζόμπς σε κάποιο πανεπιστημιακό εργαστήριο ή στο τμήμα έρευνας και ανάπτυξης κάποιας πολυεθνικής εταιρείας ή γιατί όχι και στο γκαράζ του απιτιού τους. Στην πραγματικότητα βέβαια οι Γκέιτς και Τζόμπς προέρχονταν από πλούσιες οικογένειες και γι αυτό μπόρεσαν να δανειστούν χρήματα να αναπτύξουν και να  πλουτίσουν πάνω στις ιδέες τους. Με δύο λόγια παρά τη συστημική προπαγάνδα το σύνολο του οικονομολογικού επαγγέλματος συμφωνεί ότι τα τελευταία σαράντα χρόνια ο πιο σίγουρος τρόπος να γίνεις πλουσιότερος είναι να είσαι ήδη πλούσιος τα υπόλοιπα είναι φούμαρα. Το μόνο διάστημα που τα μερίδια μισθών και κερδών παρέμειναν σταθερά ήταν από το τέλος του πολέμου μέχρι τη δεκαρτία του 80 όταν το εργατικό κίνημα μπορούσε να προστατεύει την ανθρώπινη εργασία. Άρα αν έχουν κάπου να ελπίζουν οι σημερινοί φοιτητές και αυριανοί εργαζόμενοι είναι να ανακτήσουν έστω τις απώλειες της περιόδου του νεοφιλελυθερισμού μέσα από τη συλλογική δράση.  

Αυτά τα συμπεράσματα έχουν οδηγήσει συντηρητικούς ανθρώπους παγκοσμίως να ζητούν αλλαγές στα γνωστικά πρότυπα ώστε οι πανεπιστημιακές σπουδές να ξαναγίνουν σχετικές με την κοινωνία και τις ανάγκες της. Ο οικονομολόγος του Harvard Danny Rodrick αναφερόμενος στα οικονομικά γράφει χαρακτηριστικά  «Η ανάγκη αλλαγής του γνωστικού παραδείγματος μπορεί να ξεκινήσει από τον τρόπο που διδάσκουμε τα οικονομικά. Οι οικονομολόγοι τείνουν να σαγηνεύονται με τη δυνατότητα των αγορών να προωθούν τη συνολική ευημερία … [όμως αυτή η ιδέα] μοιάζει να αντιβαίνει τη λογική και αυτός είναι πιθανά ο λόγος που οι οικονομολόγοι δαπανούν δυσανάλογο χρόνο για να προσηλυτίζουν τους φοιτητές στη μαγεία των αγορών». Αυτή ακριβώς η αλλαγή των γνωστικών προτύπων σε όφελος της κοινωνίας, του περιβάλλοντος και εν τέλει της κοινωνικής απελευθέρωσης θα πρέπει να είναι κατά τη γνώμη μου η δική μας μεταβατική πρόταση για το πανεπιστήμιο στο νέο αιώνα. Είναι μια πρόταση που μπορεί να συσπειρώσει φοιτητές και πανεπιστημιακούς απέναντι στις ρετρό νεοφιλεύθερες θεωρίες της κ. Κεραμέως του κ. Πατέλη και του πολιτικού κατεστημένου συνολικότερα.

Κείμενο του Νίκου Στραβελάκη, καθηγητή στο Οικονομικό της Νομικής, πάνω στο οποίο βασίστηκε η ομιλία του στην εκδήλωση του ΣΕΚ στις σχολές "Κίνημα ενάντια στην Παιδεία των startups" στις 21/5/21.

 

Δείτε ολόκληρη την εκδήλωση εδώ: www.youtube.com/watch?v=TmAsXGoKl3k

Διαβάστε το άρθρο του Πάνου Γκαργκάνα "Ενάντια στην Παιδεία των startups", στο περιοδικό Σοσιαλισμός από τα Κάτω: www.socialismfrombelow.gr/article.php?id=1302