Αρχές Μάη του 1917 ένα μικρό «σκάνδαλο» τάραξε τις εργασίες της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής του Σοβιέτ στην Πετρούπολη. Οι μπολσεβίκοι, μια μικρή μειοψηφία ακόμα, πρότειναν να προσληφθεί ως μέλος της με πλήρη δικαιώματα ένας επαναστάτης που μόλις είχε επιστρέψει, ύστερα από δέκα χρόνια, στην επαναστατημένη πλέον Ρωσία. Στην επανάσταση του 1905 ήταν ο πρόεδρος του πρώτου σοβιέτ, στην Πετρούπολη. Το όνομά του ήταν Λέον Τρότσκι.
Εν τέλει οι μενσεβίκοι και οι εσέροι, ύστερα από τις στιγμές αμηχανίας, αποδέχτηκαν την πρόσληψη του Τρότσκι ως μέλους με συμβουλευτική μόνο ψήφο. Λίγους μήνες μετά, ο Τρότσκι, μέλος της ΚΕ του μπολσεβίκικου κόμματος πλέον, θα εκλεγόταν πρόεδρος του πανίσχυρου Σοβιέτ της Πετρούπολης και θα καθοδηγούσε τις επιχειρήσεις για την κατάληψη της εξουσίας τον Οκτώβρη.
Δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για τα 100 χρόνια από την Ρώσικη Επανάσταση χωρίς να μιλήσει για τον Τρότσκι. Ο σταλινισμός έκανε αυτή την προσπάθεια για δεκαετίες, σβήνοντας το πρόσωπό του από φωτογραφίες, εξαφανίζοντας το ρόλο του στην ίδρυση και τη νίκη του Κόκκινου Στρατού, συκοφαντώντας τις ιδέες του και τέλος δολοφονώντας τον ίδιο τον Αύγουστο του 1940. Όμως, όπως είχε γράψει ο ίδιος ο Τρότσκι «η εκδίκηση της ιστορίας είναι πιο δυνατή από την εκδίκηση του γενικού γραμματέα».
Ο Τρότσκι ήταν πρωταγωνιστής στις μεγαλύτερες «στιγμές» της ταξικής πάλης αλλά ο ρόλος του δεν περιορίστηκε μόνο στη δράση. Η συμβολή του στη μαρξιστική θεωρία ήταν καθοριστική και εξακολουθεί σήμερα να είναι η αφετηρία για μια σύγχρονη επαναστατική στρατηγική.
Στις αρχές του 20ου αιώνα, όμως, οι απόψεις του ήταν αιρετικές. Ο μαρξισμός της Δεύτερης Διεθνούς έβλεπε την ιστορία να προχωράει σε «σιδερένιες ράγες». Όλες οι κοινωνίες έπρεπε να περάσουν τις φάσεις της ανάπτυξης που είχε περάσει πχ η Αγγλία στην πορεία της από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Δεν υπήρχαν άλματα και συγκρούσεις σε αυτήν, και τα μεγάλα σοσιαλιστικά κόμματα αρκούσε να μαζεύουν ψήφους και μέλη και να περιμένουν την «ώρα» τους.
Ο Τρότσκι αμφισβήτησε αυτή την θεώρηση. Το έκανε αναλύοντας το ρόλο που έπαιξε η εργατική τάξη στην Ρωσία. Στην πιο καθυστερημένη χώρα της Ευρώπης, με το πιο αρχαϊκό πολιτικό σύστημα (μια σκοταδιστική αυτοκρατορία) η εργατική τάξη βρέθηκε να παίζει τον ηγετικό ρόλο στην επανάσταση.
Αυτό δεν ήταν “ιστορικό ατύχημα”. Ο καπιταλισμός στην Ρωσία είχε αναπτυχθεί με άλματα, κάτω από το «μαστίγιο της εξωτερικής αναγκαιότητας», δηλαδή της προσπάθειας του τσαρισμού να μείνει μια Μεγάλη Δύναμη. Δίπλα στα ξύλινα άροτρα ξεφύτρωσαν τα μεγαλύτερα και πιο σύγχρονα εργοστάσια.
“Διαρκής”
Για τον Τρότσκι νίκη της επανάστασης στην Ρωσία σήμαινε νίκη αυτής της εργατικής τάξης που θα έπαιρνε την εξουσία για λογαριασμό της, στηριζόμενη στην αγροτιά. Ανεξάρτητα από ποια σημαία ξεκινούσε η εργατική τάξη δεν μπορούσε να σταματήσει στα μισά του δρόμου. Όταν ανέτρεπε το δεσποτισμό του Τσάρου δεν θα γύριζε στα εργοστάσια για να συμβιβαστεί με το δεσποτισμό του αφεντικού και του επιστάτη. Η επανάσταση θα ήταν «διαρκής». Η σοσιαλιστική επανάσταση θα ξεκινούσε στην Ρωσία, αλλά η νίκη του σοσιαλισμού και η οικοδόμηση μιας νέας κοινωνίας θα ήταν έργο του διεθνούς προλεταριάτου.
Αυτές οι απόψεις διαχώριζαν τον Τρότσκι και από τα δυο ρεύματα της ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας, τους μενσεβίκους και τους μπολσεβίκους. Ο Τρότσκι συμμετείχε στο ενιαίο κόμμα όσο συνυπήρχαν σε αυτό οι διάφορες τάσεις, αλλά ουσιαστικά από το 1904 μέχρι το 1907 ήταν ένας «ανένταχτος» για να χρησιμοποιήσουμε σημερινή ορολογία. Ο Λένιν με τους Μπολσεβίκους έχτιζε το κόμμα που θα έκανε την επανάσταση. Το πόσο άργησε ο Τρότσκι να ενταχθεί στους Μπολσεβίκους «ήταν το μεγαλύτερο λάθος μου» όπως δήλωσε ο ίδιος χρόνια μετά, όταν έδινε μάχη για να υπερασπιστεί την κληρονομιά του Οκτώβρη και του γνήσιου μαρξισμού.
Η υπεράσπιση του Οκτώβρη είναι η άλλη μεγάλη συμβολή του Τρότσκι. Στη δεκαετία του ’30 προσπάθησε να χτίσει ένα επαναστατικό ρεύμα κόντρα στις προδοσίες και τα τραγικά λάθη του σταλινισμού και της σοσιαλδημοκρατίας.
Ήταν ο πρώτος που έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου για την φασιστική απειλή στην Γερμανία και διατύπωσε μια από τις πιο οξυδερκείς αναλύσεις για τη φύση του φασισμού σαν αντιδραστικού κινήματος. Και δεν έμεινε σ’ αυτό. Με όπλο την στρατηγική του ενιαίου μετώπου –που είχε διατυπώσει η Κομιντέρν στα επαναστατικά της χρόνια- εξήγησε πως η εργατική τάξη μπορεί να αποκρούσει την φασιστική απειλή και να ανοίξει το δρόμο για τη δική της λύση στην κρίση του καπιταλισμού –την επανάσταση.
Την ίδια μάχη, την υπεράσπιση της επαναστατικής προοπτικής έδωσε ο Τρότσκι στα μέσα της δεκαετίας του ’30. Οι καταλήψεις των εργοστασίων στην Γαλλία και η Ισπανική Επανάσταση έδειξαν ποια ήταν η εναλλακτική λύση απέναντι στο φασισμό και τον πόλεμο. Η κριτική του Τρότσκι για την πολιτική των «λαϊκών μετώπων» που οδήγησαν στις ήττες αυτά τα κινήματα είναι σήμερα απαραίτητη για την Αριστερά που δεν θέλει να μοιραστεί τα αδιέξοδα και τους συμβιβασμούς του κοινοβουλευτικού δρόμου.
Εκείνη την περίοδο η σταλινική Ρωσία έμπαινε στη φάση του «μεγάλου τρόμου» των σταλινικών εκκαθαρίσεων. Και ο Τρότσκι δίνει την τιτάνια μάχη να υπερασπίσει την κληρονομιά της ρωσικής επανάστασης και να αποδείξει ότι «ποτάμια αίματος χωρίζουν τον σταλινισμό και τον μπολσεβικισμό». Το βιβλίο η Προδομένη Επανάσταση ήταν προϊόν αυτής της προσπάθειας και η πρώτη σοβαρή μαρξιστική ανάλυση της σταλινικής γραφειοκρατίας, των υλικών βάσεων που αναδείχτηκε και επικράτησε στις συνθήκες της απομόνωσης της σοβιετικής Ρωσίας.
Αυτή η ανάλυση είναι η αφετηρία για να μπει στις σωστές της βάσεις η συζήτηση στην Αριστερά που ανάβει ξανά για το τι είναι σοσιαλισμός και εργατικό κράτος και τι απέγινε η επανάσταση στην Ρωσία. Όπως έχει γράψει ο Τόνι Κλιφ, «βλέπεις πιο μακριά όταν έχεις ανέβει σε ώμους γιγάντων». Ένας τέτοιος γίγαντας ήταν ο Λέον Τρότσκι.