Οι εργατικές επαναστάσεις δεν ακολουθούν μια γραμμική πορεία ανάλογα με τα επίπεδα ανάπτυξης του καπιταλισμού. Χρειάστηκε στο 19ο και στις αρχές 20ου αιώνα, ο Μαρξ και ο Λένιν να αντιπαρατεθούν με απόψεις που έλεγαν ότι εργατικές επαναστάσεις γίνονται μόνο στους αναπτυγμένους καπιταλισμούς.

Αυτή η αντιπαράθεση είναι μαζί μας μέχρι σήμερα. Με ανάποδο τρόπο. Σήμερα υπάρχουν απόψεις που λένε να μην περιμένουμε εργατική επανάσταση στους αναπτυγμένους καπιταλισμούς, εκεί η εργατική τάξη είναι ενσωματωμένη. Η εργατική επανάσταση ακολουθεί τη φτώχεια. 

Είναι αντιπαραθέσεις γύρω από το πώς ξεσπάνε οι εργατικές επαναστάσεις, πώς ξεδιπλώνονται, πώς νικάνε, πώς μπορούν να φτάσουν στον σοσιαλισμό. Γιατί ο σοσιαλισμός δεν γίνεται σε μια μόνο χώρα. Αυτό είναι από τα θεμέλια της επαναστατικής παράδοσης και του Μαρξ και του Λένιν.

Βοήθησε σε αυτή την αντιπαράθεση  ο Τρότσκι βάζοντας ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού είναι συνδυασμένη και ανισόμερη. Δεν ακολουθεί μια γραμμική πορεία. Χώρες που είναι πίσω μπορούν να έχουν άλματα καπιταλιστικής ανάπτυξης έστω και αν διατηρούν ακόμα τα σημάδια της καθυστέρησης. Αυτό είναι το παράδειγμα της Ρωσίας. Ήταν μια χώρα που είχε τα πιο σύγχρονα εργοστάσια και ταυτόχρονα μια θάλασσα από αγρότες που πάλευαν για να απαλλαγούν από τσιφλικάδες και φεουδάρχες.

Αυτό οδήγησε τον Λένιν να διατυπώσει ότι η επανάσταση ξεσπά εκεί που είναι ο αδύναμος κρίκος, εκεί που η συνδυασμένη και ανισόμερη ανάπτυξη δημιουργεί συνθήκες αδύναμου κρίκου στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα. Η εργατική επανάσταση είναι μια διαδικασία που ξεσπά σε συγκεκριμένα σημεία και έχει να αντιμετωπίσει το πρόβλημα του πώς θα εξαπλωθεί.

Αυτό είναι το υπόβαθρο για να καταλάβουμε τι έγινε στη Ρώσικη Επανάσταση μετά τον Οκτώβρη του '17, ότι βρέθηκε να είναι μια επανάσταση πολιορκημένη. Η εργατική εξουσία βρέθηκε μόνη της γιατί το κύμα επαναστάσεων που υπήρξε διεθνώς δεν ήταν νικηφόρο. Κι όχι μόνο βρέθηκε μόνη της, αλλά βρέθηκε και κατεστραμμένη από τον εμφύλιο πόλεμο και την επίθεση που δέχτηκε. 

Σημαντικό κρατούμενο και σαν απάντηση στις επιθέσεις από τα δεξιά ότι οι επαναστάσεις είναι καταδικασμένες να αποτυγχάνουν. Καταδικασμένες από ποιον; Οι πρόγονοί τους είναι που οργάνωσαν 19 στρατούς να μπουν στη Ρωσία και να την ματοκυλίσουν.

Δεν το κατάφεραν, έχασαν τον εμφύλιο. νίκησε ο Κόκκινος Στρατός. Αλλά ήταν μια νίκη με τεράστιο κόστος. Κόστος από άποψη υλικής καταστροφής. Η εργατική τάξη μειώθηκε αριθμητικά στο 43%. Στο τέλος του εμφυλίου είχε μείνει λιγότερο από μισή. Πολλοί εργάτες  λόγω της πείνας αναγκάστηκαν να φύγουν και να γυρίσουν στα χωριά τους για να επιβιώσουν. Πέρα από το πόσους νεκρούς είχε η εργατική τάξη που σήκωσε το βάρος του Κόκκινου Στρατού. 

Στην Πετρούπολη, το προπύργιο της επανάστασης, οι απώλειες ήταν ακόμα μεγαλύτερες. Το 1917 είχε 400 χιλιάδες εργάτες, στο τέλος του εμφύλιου είχαν απομείνει 70 χιλιάδες. Συρρίκνωση αριθμητική. Συρρίκνωση και πολιτική. Ποιοι εργάτες έπεσαν στα πεδία των μαχών; Οι πιο πολιτικοποιημένοι. Τα μέλη των Μπολσεβίκων και των άλλων αριστερών κομμάτων. Κι αυτό σήμαινε ότι δεν ήταν μόνο αποδεκατισμένη η εργατική τάξη αλλά και το μπολσεβίκικο κόμμα. Αν συγκρίνουμε με την κορυφαία στιγμή το 1917, από τους Μπολσεβίκους του Οκτώβρη μόνο το 10% είχε επιβιώσει στο τέλος του εμφυλίου.

Αποδεκατισμένη εργατική τάξη και χτυπημένο το πρωτοπόρο κομμάτι, άνοιγε το ζήτημα ποιος υλοποιεί τις αποφάσεις στην εργατική εξουσία. Η νίκη της επανάστασης ήταν ότι αυτά που αποφασίζουμε στις συνελεύσεις και τα σοβιέτ, τα υλοποιούν οι συνελεύσεις και τα σοβιέτ. Έτσι οργανώθηκε η νίκη τον Κόκκινο Οκτώβρη κι έτσι μπορούσε να προχωρήσει στη συνέχεια. Κάθε διάταγμα της εργατικής εξουσίας έπρεπε να υλοποιηθεί με την άμεση συμμετοχή αυτών που έφεραν την εργατική εξουσία. Αν όμως ήταν μειωμένοι αριθμητικά και ακαθοδήγητοι πολιτικά, πώς μπορούσαν να το κάνουν;

Τεράστιο πρόβλημα, όχι απλώς οικονομικό αλλά πολιτικό. Αυτό οδηγεί τον Λένιν το 1921 να πει ότι είμαστε ένα εργατικό κράτος με γραφειοκρατικές παραμορφώσεις. Διότι είμαστε αναγκασμένοι η εκλεγμένη από τα σοβιέτ κυβέρνηση να χρησιμοποιούμε γραφειοκράτες για να υλοποιούμε τις αποφάσεις μας. 

Η στροφή στη ΝΕΠ έδωσε τα περιθώρια οι αγρότες, οι μικροκαλλιεργητές, να μπορούν να λειτουργούν σε πλαίσια αγοράς, να πουλάνε και να αγοράζουν τα προϊόντα τους. Κι αυτό σήμαινε ότι δίπλα τους λειτουργούσαν οι μικροαστοί, οι έμποροι. Η ΝΕΠ είχε τέτοιους συμβιβασμούς. Αυτό άνοιξε τεράστια συζήτηση μέσα στους Μπολσεβίκους. Πώς μπορεί να αντιστραφεί αυτή η κατάσταση; Ο Λένιν δεν πρόλαβε να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα γιατί πέθανε εκείνη την περίοδο. 

Το βάρος έπεσε στην Αριστερή Αντιπολίτευση, στον Τρότσκι κατά κύριο λόγο αλλά όχι μόνο. Που είπαν ότι για να αντιμετωπίσουμε αυτά τα ζητήματα, θα χρειαστούν δύο βασικοί προσανατολισμοί. 

Ο ένας είναι ότι πρέπει να ενισχύσουμε ξανά τις πόλεις. Πρέπει να μπορέσει η εργατική τάξη να ξαναμεγαλώσει αριθμητικά, πρέπει να ξαναέχουμε τα μαζικά εργοστάσια στα οποία να λειτουργεί η εργατική δημοκρατία. Να κάνουμε συνέλευση και να μαζεύονται χίλιοι εργάτες και όχι να είναι διασκορπισμένοι στα χωριά τους. 

Και δεύτερο, δεν μπορούμε να περιμένουμε πότε η ρώσικη οικονομία θα ανταπεξέλθει σε αυτές τις απαιτήσεις. Θα χρειαστούμε βοήθεια απέξω και αυτό σημαίνει να δώσουμε ξανά την μάχη για επαναστάσεις στις υπόλοιπες χώρες. Γιατί σοσιαλισμός δεν χτίζεται σε μια μόνο χώρα. 

Αριστερή Αντιπολίτευση

Αυτός ο διπλός προσανατολισμός ήταν η μάχη που έδωσε η Αριστερή Αντιπολίτευση. Είχε δυσκολίες, προβλήματα και ταλαντεύσεις; Ναι. Αλλά, πέρα από τις όποιες πολιτικές αδυναμίες να αντιμετωπίσουν μια πρωτόγνωρη κατάσταση, είχαν και αντικειμενική δυσκολία. Με πεσμένη την εργατική τάξη, οι δεσμοί της Αριστερής Αντιπολίτευσης με την εργατική τάξη ήταν πολύ χαμηλοί. Κι αυτό ήταν το καθοριστικό πρόβλημα.

Η κρίσιμη στιγμή έφτασε το 1927. Στην επέτειο των δέκα χρόνων, η Αριστερή Αντιπολίτευση προσπάθησε να οργανώσει διαδηλώσεις με αυτό τον επαναστατικό και διεθνιστικό προσανατολισμό. Όμως δεν είχε τη δύναμη να ξεσηκώσει την εργατική τάξη για να επιβάλει αυτό τον προσανατολισμό. Αντίθετα αυτός που αποκτά δύναμη πατώντας πάνω στις γραφειοκρατικές παραμορφώσεις του καθεστώτος, του κόμματος και του κράτους είναι ο Στάλιν προχωρώντας στην αντεπανάσταση.

Πώς το κάνει; Ένα, με την περιβόητη πολιτική της κολλεκτιβοποίησης των αγροτών. Στο όνομα της καταπολέμησης των κουλάκων και της ΝΕΠ, υπήρχε ξεκλήρισμα των αγροτών. Τεράστια κομμάτια αναγκάστηκαν να μεταφερθούν με βίαιο τρόπο στις πόλεις και να γίνουν εργατικό δυναμικό. Οι απολογητές του Στάλιν λένε και τι άλλο μπορούσε να γίνει; Μήπως και η Αριστερή Αντιπολίτευση δεν έλεγε χρειαζόμαστε περισσότερα εργοστάσια, εργάτες στις πόλεις; Ο Στάλιν μπορεί να το έκανε άγρια, λένε, αλλά η πολιτική ήταν σωστή.

Όμως η κολλεκτιβοποίηση και το πεντάχρονο πλάνο δεν ήταν επίθεση μόνο στους κολάκους, τους νεοκαπιταλιστές της ΝΕΠ. Ήταν επίθεση στην εργατική τάξη. Δεν ήταν ότι έφερνε εργάτες στις πόλεις και ξαναλειτουργούσαν τα σοβιέτ και οι συνελεύσεις στα εργοστάσια. Το αντίθετο. Στα εργοστάσια καταργούνταν οι οποιεσδήποτε διαδικασίες εργατικού ελέγχου. Η δεκαετία του '30 είναι η περίοδος που ο Καγκάνοβιτς εξουσιοδοτημένος από τον Στάλιν έκανε την περιβόητη δήλωση «Όταν ο διεθυντής μπαίνει στο εργοστάσιο η γη πρέπει να τρέμει».

Η επίθεση δεν ήταν μόνο πολιτική. Υπάρχουν στοιχεία που καταγράφουν πόση υπεραξία συγκέντρωνε το σοβιετικό κράτος από τους εργάτες. Το 1928 το ποσοστό της υπεραξίας ήταν 27%. Το 1932 ήταν 110%. Εκτίναξη της εκμετάλλευσης. Κυριολεκτικά αντεπανάσταση. Το 1932 τα εργατικά μεροκάματα βρίσκονταν στο 50% του επιπέδου του 1928. Έτσι έγινε η εκτίναξη της συσσώρευσης. Αυτά είναι το υπόβαθρο του πώς χτίστηκε ο κρατικός καπιταλισμός στη Ρωσία. Στις πλάτες των εργατών και στις πλάτες των αγροτών.

Δεν περιορίζεται εκεί το πώς χάθηκε η επανάσταση. Ταυτόχρονα με όσα συνέβαιναν στο εσωτερικό της Ρωσίας, σε διεθνές επίπεδο γινόταν στροφή από τον διεθνισμό στις Βάρκιζες. Η πρώτη Βάρκιζα έγινε το 1927 στην Κίνα, όταν η νικηφόρα επανάσταση μπήκε στη Σαγκάη και με γραμμή του Στάλιν παραδώσανε τα όπλα στον Τσιάνγκ Κάι Σεκ. Κι αυτός τους έσφαξε. Τεράστια στροφή που καλύφτηκε πίσω από τη ρητορική ότι τώρα χτίζουμε το προπύργιο του σοσιαλισμού στη Ρωσία κι άμα το χτίσουμε, αργότερα θα βοηθήσουμε και τους άλλους. Ήταν η άλλη όψη της σταλινιστικής αντεπανάστασης που έπαιξε τεράστιο ρόλο. Γιατί όσο η διεθνής απομόνωση συνεχιζόταν τόσο μεγάλωναν οι πιέσεις σε βάρος της εργατικής τάξης.

Η σταλινική αντεπανάσταση με τη συσσώρευση στις πλάτες των εργατών είχε ανοίξει το δρόμο για το επόμενο βήμα. Στη δεκαετία του '60 ο Κοσίγκιν βγήκε και μίλησε ανοιχτά σε οικονομικό συνέδριο. Ποιο είναι το κριτήριο για το οικονομικό πλάνο; Πώς καθοδηγούμε τις επιχειρήσεις; Με κριτήριο το ποσοστό κέρδους. Πόσα ρούβλια βγάζουν για κάθε ρούβλι που τους δίνει το κράτος ως κεφάλαιο. Εκεί έφτασε η αντεπανάσταση.

Κι άρα στη συζήτηση μέσα στην Αριστερά που είναι ακόμα ανοιχτή, επιμένουμε ότι οι επαναστάσεις μπορούν να ξεσπάνε και χρειάζονται την εργατική εξουσία για να νικάνε. Δεν παίρνει την εξουσία το κόμμα, η εργατική τάξη παίρνει την εξουσία και μόνο αν καταφέρει να απλώσει την εργατική δημοκρατία δεν θα υποκύπτει σε τέτοιου είδους πιέσεις και εκβιασμούς.  Με αυτή την ανάλυση μπορούμε να έχουμε τον προσανατολισμό ότι αυτή τη φορά θα αντιμετωπίσουμε αυτά τα ζητήματα νικηφόρα.

Το κείμενο βασίζεται στην εισήγηση που έκανε ο Πάνος Γκαργκάνας στο μονοήμερο για τα 100 χρόνια από τον θάνατο του Λένιν.