Ιδέες
200 χρόνια Μαρξ: Καπιταλισμός, εκμετάλλευση και κρίσεις

Μάικλ Ρόμπερτς, μαρξιστής οικονομολόγος από τη Βρετανία

Ο Μαρξ δεν ξεκίνησε τη ζωή του σαν κομμουνιστής. Μέχρι το 1848, τη χρονιά που έγραψε μαζί με τον Ένγκελς το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, ήταν ένας φιλελεύθερος ριζοσπάστης. Ο Ένγκελς ήταν αυτός που τον προέτρεψε να ασχοληθεί με την πολιτική οικονομία -να διαβάσει τον Άνταμ Σμιθ, τον Ρικάρντο και τους άλλους μεγάλους αστούς οικονομολόγους της εποχής. Στο Μανιφέστο βρίσκουμε τελικά, σε μια πρώτη βασική μορφή, όλες τις ιδέες που ανέπτυξε διεξοδικά στη συνέχεια στο Κεφάλαιο.

Μετά την ήττα των επαναστάσεων του 1848 ο Μαρξ κατέφυγε στη Γαλλία, ύστερα στο Βέλγιο και τέλος στην Αγγλία, το κέντρο τότε του καπιταλισμού και τη μόνη χώρα που δεχόταν ακόμα εξόριστους. Η σοσιαλιστική επανάσταση έμοιαζε να έχει αναβληθεί για πολλά-πολλά χρόνια καθώς ο καπιταλισμός έμπαινε σε μια περίοδο μακροχρόνιας άνθησης που θα κρατούσε, με κάποια σύντομα διαλείμματα, πάνω από 20 χρόνια. Ο Μαρξ αφιέρωσε σε αυτό το διάστημα το μεγαλύτερο κομμάτι του χρόνου του στη μελέτη της οικονομίας και των οικονομικών θεωριών. 

Αυτή είναι η περίοδος του "ώριμου" Μαρξ. Ο πρώτος τόμος του Κεφαλαίου εκδόθηκε, ύστερα από πολλές δυσκολίες, καθυστερήσεις και δικαιολογίες, τελικά το 1867 στα γερμανικά. 

Στο Κεφάλαιο -που πέρασε στην αρχή σχεδόν απαρατήρητο- υπήρχε μια θεμελιώδης ανακάλυψη για την καπιταλιστική εκμετάλλευση. Η δουλοκτητική κοινωνία, η φεουδαρχία, ο ασιατικός δεσποτισμός, τα παλαιότερα συστήματα, ήταν εκμεταλλευτικές κοινωνίες. Η μορφή και το περιεχόμενο της εκμετάλλευσης, όμως, είναι πολύ διαφορετικά στον καπιταλισμό από τις παλαιότερες εκμεταλλευτικές κοινωνίες. 

Με τα λόγια του Ένγκελς, "Στον Μαρξ οφείλουμε την ανακάλυψη του βασικού νόμου κίνησης της καπιταλιστικής οικονομίας, του Νόμου της Υπεραξίας". Τι εννοούμε, όμως, με αυτό;

Όταν αγοράζουμε έναν καφέ από μια καφετέρια πληρώνουμε ένα ποσό, ένα αντίτιμο για αυτόν. Είναι μια "τίμια ανταλλαγή". Ο ιδιοκτήτης της καφετέριας καταβάλει στον εργαζόμενο που παρασκευάζει τους καφέδες τον μισθό του, ανάλογο με τις ώρες που έχει δουλέψει. Και αυτή είναι μια "τίμια ανταλλαγή". Ο μισθός είναι το αντίτιμο για τις ώρες που έχει δουλέψει. Φαινομενικά δεν υπάρχει εκμετάλλευση. 

Στην πραγματικότητα, όμως, λέει ο Μαρξ υπάρχει εκμετάλλευση -κρυμμένη εκμετάλλευση. Οι εργάτες παράγουν μέσα στις ώρες που δουλεύουν προϊόντα αξίας μεγαλύτερης από τον μισθό που παίρνουν. Αν δεν υπήρχε αυτή η διαφορά δεν θα υπήρχε και κέρδος.

Η παραγωγή δεν γίνεται για να καλύψει τις ανάγκες. Γίνεται για το κέρδος. Και αυτό είναι κομβικό για το καπιταλιστικό σύστημα. Και μια μεγάλη αντίφαση του επίσης. 

Ο Μαρξ αναφέρεται στο Κεφάλαιο σε τρεις νόμους κίνησης του καπιταλισμού -το νόμο της αξίας, το νόμο της ανταγωνιστικής συσσώρευσης και το νόμο της κερδοφορίας ή νόμο της πτωτικής τάσης του μέσου ποσοστού κέρδους όπως τον αποκαλούσε ο ίδιος. 

Ο νόμος της αξίας εξηγεί την παραγωγή της υπεραξίας. Αυτός είναι ένας θεμελιακός νόμος που συνδέει την παραγωγή ανταλλακτικών αξιών και αξιών χρήσης, εμπορευμάτων που παράγονται για να πουληθούν στην αγορά και αντικειμένων που χρειαζόμαστε στη ζωή μας. Ο ιδιοκτήτης της καφετέριας δεν ενδιαφέρεται να σας δώσει καφέ επειδή τον χρειαζόσαστε. Σας δίνει τον καφέ με στόχο να αποκομίσει κέρδος. 

Για να μεγαλώσει το κέρδος του μπορεί να μειώσει το μισθό των εργαζομένων ή να αυξήσει τις ώρες εργασίας - από τις 8 στις 12 ή ακόμα και τις 16 ώρες την ημέρα. Ή να αυξήσει τις εργάσιμες ημέρες του χρόνου, από τις 200 στις 300, κόβοντας όχι μόνο τις διακοπές αλλά ακόμα και τις άδειες ασθενείας, χωρίς να αυξήσει το μισθό. 

Όριο

Όμως υπάρχει ένα φυσικό όριο στις ημέρες και τις ώρες που μπορεί ένας εργαζόμενος να δουλεύει. Οι εργάσιμες ώρες δεν μπορούν πχ να φτάσουν στις 20, ο εργαζόμενος πρέπει να κοιμηθεί, χρειάζεται χρόνο για να αναθρέψει τα παιδιά του κλπ. Ταυτόχρονα, όμως, οι καπιταλιστές ανακάλυψαν ότι οι εργαζόμενοι αντιδρούν όταν τους πιέζουν να δουλεύουν σκληρότερα και οργανώνονται για να διεκδικήσουν αυξήσεις  του μισθού τους. 

Έτσι οι καπιταλιστές ανακάλυψαν ότι ο καλύτερος τρόπος για να αυξήσουν τα κέρδη τους είναι να αυξήσουν την παραγωγικότητα -να επιταχύνουν τον αριθμό των προϊόντων που παράγει ο κάθε εργάτης σε μια ώρα. Και το μέσο για να το πετύχουν αυτό είναι οι μηχανές. Για να επικρατήσουν πάνω στους ανταγωνιστές τους οι καπιταλιστές είναι αναγκασμένοι  βάζουν ολοένα και περισσότερες μηχανές στην παραγωγή, να επενδύουν ολοένα και περισσότερα κεφάλαια για μηχανές ανά εργάτη. Αυτό κάνουν οι καπιταλιστές συνεχώς -από τη δεκαετία του 1850 μέχρι σήμερα. 

Ο Μαρξ ονόμαζε την αναλογία του κεφαλαίου που χρησιμοποιείται για μηχανές σε σχέση με το κεφάλαιο που χρησιμοποιείται για τους μισθούς των εργατών "οργανική σύνθεση του κεφαλαίου". Η "οργανική σύνθεση" του κεφαλαίου, έλεγε, έχει την τάση να μεγαλώνει συνεχώς όσο ωριμάζει και γερνάει το σύστημα. Τα εμπειρικά δεδομένα δείχνουν ότι είχε δίκιο. 

Με την επένδυση σε μηχανές, την συγκράτηση των μισθών σε χαμηλά επίπεδα, την αύξηση της ανεργίας κλπ η παραγωγικότητα αυξάνεται. Όμως το κέρδος προέρχεται αποκλειστικά από την εκμετάλλευση των εργατών, από την απόσπαση της υπεραξίας. Η συνεχής αύξηση των επενδύσεων σε μηχανές έχει σαν αποτέλεσμα το ποσοστό του κερδοφόρου κεφαλαίου μειώνεται με το χρόνο. Η κερδοφορία του κεφαλαίου, με άλλα λόγια, έχει την τάση να πέφτει. Αυτός, έλεγε ο Μαρξ, είναι ο πιο σημαντικός νόμος της πολιτικής οικονομίας. 

Ο πιο σημαντικός νόμος από ιστορική άποψη. Είναι ένας νόμος που παρά την απλότητά του δεν είχε ποτέ μέχρι τότε κατανοηθεί. 

Στην ιστορία υπάρχουν περίοδοι όπου η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου αυξάνεται με ταχύτερους ρυθμούς από ότι η εκμετάλλευση των εργατών. Αλλά υπάρχουν και περίοδοι όπου επικρατούν αντίρροπες τάσεις, όπου η εκμετάλλευση αυξάνεται ταχύτερα. Τα δεδομένα φαίνονται στο διάγραμμα (1). Τι βλέπουμε; πτώση. Αλλά όχι ευθύγραμμη. Σε κάποιες "χρυσές εποχές" μπορεί να ανεβαίνει λίγο, για να ξαναπέσει ακόμα πιο κάτω στη συνέχεια. Σήμερα βρισκόμαστε στη δεξιά κάτω γωνία. 

Διάγραμμα 1. Το μέσο ποσοστό κέρδους παγκόσμια από το 1869 μέχρι σήμερα

 

Από το νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους ο Μαρξ εξηγεί γιατί ο καπιταλισμός είναι καταδικασμένος να πέφτει συνεχώς σε κρίσεις, πάνω κάτω κάθε οκτώ με δέκα χρόνια, σε κρίσεις που μερικές φορές είναι πολύ άγριες και μπορεί να κρατήσουν ακόμα και 20 χρόνια -όπως αυτή που ζούμε σήμερα. 

Είναι ένα κύκλος. Στην αρχή όλα πάνε καλά, ύστερα η κερδοφορία πέφτει, ο όγκος των κερδών πέφτει, το σύστημα βυθίζεται σε ύφεση, τα χρηματιστήρια χτυπιούνται από κραχ κλπ. Τα πιο αδύναμα κεφάλαια χρεοκοπούν και εξαγοράζονται από τους ανταγωνιστές τους, οι εργάτες χάνουν τις δουλειές τους, οι μισθοί πέφτουν, ο κοινωνικός μισθός -το κράτος πρόνοιας- περικόπτεται και έτσι η κερδοφορία καταφέρνει και ανορθώνεται και πάλι. Και όπως έλεγε ο Μαρξ, η όλη σκατοϊστορία ξαναρχίζει από την αρχή. 

Οι αστοί οικονομολόγοι έχουν προσπαθήσει πολλές φορές να απαξιώσουν τον Μαρξ. Όμως οι προβλέψεις του έχουν αποδειχτεί εξαιρετικά ακριβείς. Ο Μαρξ προέβλεψε ότι η ανισότητα θα αυξάνεται στον καπιταλισμό. Προέβλεψε ότι  οι μηχανές θα συνεχίσουν να κυριαρχούν πάνω στις ζωές μας. Προειδοποιούσε ότι το κυνήγι του κέρδους θα απειλούσε να καταστρέψει ολόκληρο τον πλανήτη. Η κοινωνία, έλεγε, θα συνταρασσόταν συνεχώς από κρίσεις - εκτός αν ο καπιταλισμός ανατραπεί, κάτι που μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από την ταξική πάλη. 

Σήμερα το μεγαλύτερο κομμάτι του πλούτου παγκόσμια ελέγχεται από λίγες πολυεθνικές. Το 40% του πλούτου ελέγχεται από όλες και όλες 147 εταιρείες . Το 2035 σύμφωνα με τις τελευταίες προβλέψεις θα δουλεύουν στην παραγωγή περισσότερα ρομπότ από ότι άνθρωποι. Τα ρομπότ "ζούνε" βέβαια κατά μέσο όρο εφτά χρόνια. Εμείς  εβδομήντα. Αλλά αυτά δουλεύουν 24 ώρες την ημέρα, εφτά μέρες την εβδομάδα, 365 μέρες το χρόνο.

Πολλοί πανεπιστημιακοί λένε ότι δεν υπάρχει πια εργατική τάξη. Πρόκειται για μύθο. Ακόμα και αν περιοριστεί κανείς στους βιομηχανικούς εργάτες -που είναι ένα τμήμα μόνο της εργατικής τάξης- τα εμπειρικά δεδομένα δείχνουν ότι αυξάνεται, όχι ότι συρρικνώνεται (διάγραμμα 2). Ποτέ στην ιστορία δεν ήταν η εργατική τάξη μεγαλύτερη. 

Ο Μαρξ εξακολουθεί να είναι επίκαιρος. 

• Το κείμενο αυτό στηρίζεται στην εισήγηση του Μάικλ Ρόμπερτς, μαρξιστή οικονομολόγου από τη Βρετανία, στον Μαρξισμό 2018

 

Διάγραμμα 2