Ιδέες
Γιατί ο Λένιν δεν οδήγησε στον Στάλιν

Ο Λένιν και ο Τρότσκι στην δεύτερη επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης στην Κόκκινη Πλατεία

Τα κείμενα που ακολουθούν στηρίχθηκαν στις ομιλίες του Πάνου Γκαργκάνα, διευθυντή της Εργατικής Αλληλεγγύης, και του Γιώργου Γιαννόπουλου, εκδότη του ΕΝΕΚΕΝ, στο τριήμερο Μαρξισμός 2022 που πραγματοποιήθηκε τον Ιούλη στη Νομική.


 

Πάνος Γκαργκάνας

Κάνουμε αυτή τη συζήτηση μέσα στην προσπάθεια να είμαστε συνεχιστές της παράδοσης της επανάστασης στη Ρωσία, που έδειξε τι μπορεί να καταφέρει η εργατική τάξη άμα ανατρέψει τον καπιταλισμό και δώσει τη δυνατότητα στους εργάτες και τις εργάτριες να κυβερνάνε. 

Το ερώτημα αν ο Λένιν οδήγησε στο Στάλιν, εντάσσεται σε μια μεγάλη αντιπαράθεση, απέναντι σε μια μεγάλη ιδεολογική επίθεση που υπάρχει από την άρχουσα τάξη εναντίον της αριστεράς. «Η αριστερά είναι πάντα εκτός τόπου και χρόνου» λέει πάνω κάτω αυτή η επίθεση «γιατί μέσα στα οράματά της έχει την επανάσταση. Και οι επαναστάσεις πάντοτε καταλήγουν στην αντίθετη κατεύθυνση». Αυτό είναι το αφήγημα της άρχουσας τάξης. «Ματαιοπονείτε» μας λέει και φέρνει το παράδειγμα της Ρώσικης Επανάστασης: «Οι Μπολσεβίκοι έκαναν πραξικόπημα. Διέλυσαν την Εθνοσυνέλευση, την εκλεγμένη Βουλή. Κι άμα ξεκινάς με πραξικόπημα θα καταλήγεις σε δικτάτορα, στον Στάλιν. Άρα οι Μπολσεβίκοι οδήγησαν στο Στάλιν».

Χρειάζεται να απαντήσουμε σε αυτή την επίθεση. Μια πρώτη απάντηση είναι το «κοίτα ποιοι μιλάνε». Η Οκτωβριανή Επανάσταση, η κατάληψη της εξουσίας από τα Σοβιέτ, ήταν σχεδόν αναίμακτη. Η εργατική τάξη, τα σοβιέτ, πήραν με το μέρος τους φαντάρους, τη δύναμη που μπορούσε να αντιμετωπίσει τις αντεπαναστατικές ενέργειες. Για να φτάσουμε στον Οκτώβρη περάσαμε από το πραξικόπημα του Κορνίλοφ. Απέτυχε γιατί ο στρατηγός που έκανε το πραξικόπημα έπρεπε να μετακινήσει τους φαντάρους στην Πετρούπολη, αλλά οι σιδηροδρομικοί ήταν με τη μεριά των Σοβιέτ. Οι φαντάροι που θα επέβαλλαν το πραξικόπημα δεν μπορούσαν να μετακινηθούν γιατί τα τρένα τα κουμαντάρανε οι επαναστατημένοι εργάτες. 

Το αίμα χύθηκε μετά την επανάσταση, όταν αυτοί που κατηγορούν τους Μπολσεβίκους ότι έφεραν τον Στάλιν, εξαπέλυσαν τη μεγαλύτερη επίθεση με 19 στρατούς στο πλευρό των Λευκών, των στρατηγών δηλαδή που συνέχισαν την προσπάθεια να ανατρέψουν την εξουσία των Σοβιέτ.  Δεν μπορούν να μας κουνάνε το δάκτυλο αυτοί που ιστορικά είναι υπεύθυνοι για τη βίαιη προσπάθεια να καταπνιγούν οι κατακτήσεις της πλειοψηφίας του κόσμου. 

Ο Κόκκινος Στρατός, με ηγέτη τον Τρότσκι, κέρδισε τον εμφύλιο πόλεμο. Μιλάμε για την περίοδο μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο που η αντιπολεμική διάθεση υπήρχε παντού και στους φαντάρους των άλλων χωρών. Όχι μόνο στη Γερμανία που με την επανάστασή τους το 1918 σταμάτησαν τον Α’ ΠΠ, αλλά και στη Βρετανία, στη Γαλλία, στην Ελλάδα, παντού. 

Εμφύλιος πόλεμος

Παρόλα αυτά ο εμφύλιος πόλεμος ήταν λουτρό αίματος για την επαναστατημένη εργατική τάξη της Ρωσίας. Και δεν είναι μόνο το πόσοι έπεσαν στα πεδία των μαχών. Αυτοί που έδιναν τις μάχες στην πρώτη γραμμή του εμφυλίου ήταν οι πρωτοπόροι που έκαναν την επανάσταση στα εργοστάσια και τις πόλεις. Αποδεκατίστηκαν κι αυτό ήταν πλήγμα τόσο αριθμητικό όσο και ποιοτικό. Αλλά οι απώλειες είχαν να κάνουν και με την πείνα, την αποδιοργάνωση της οικονομίας, με κομμάτια της εργατικής τάξης που έφυγαν από τις πόλεις για να γυρίσουν στα χωριά για λόγους επιβίωσης κλπ. Αυτά τα λέμε για να γίνεται η συζήτηση συγκεκριμένη και να μη πηγαίνουμε σε αφηρημένες αποκηρύξεις της βίας «απ’ όπου κι αν προέρχεται», που είναι γελοίες. Η επανάσταση, λοιπόν, επιβίωσε, αλλά βαριά τραυματισμένη, με χτυπημένο το πιο πρωτοπόρο κομμάτι της εργατικής τάξης και τη δυνατότητά του να συσπειρώνει την υπόλοιπη εργατική τάξη να έχει περιοριστεί. 

Έτσι φτάνουμε στη δεκαετία του 1920 όπου ανοίγει η μεγάλη συζήτηση πώς μπορεί να πάει παραπέρα η επανάσταση. Οι Μπολσεβίκοι είναι στην εξουσία, αλλά τα σοβιέτ έχουν αποδεκατιστεί. Δεν έχουν τη δυνατότητα να συσπειρώνουν πλέον τον κόσμο που συσπείρωναν όταν έκαναν τις συνελεύσεις τους για να αποφασίσουν ότι προχωρούν να πάρουν την εξουσία. 

Χρειαζόταν μια διαδικασία ανασυγκρότησης. Εκεί είναι η μεγάλη αντιπαράθεση της δεκαετίας του ’20. Δύο ήταν οι διαφορετικές γραμμές κι απόψεις. Από τη μια μεριά, ήταν η επαναστατική άποψη που εξέφραζε ο Τρότσκι και η Αριστερή Αντιπολίτευση και η οποία ηττήθηκε. Από την άλλη ήταν ο Στάλιν με τη γραμμή που επικράτησε. Χρειάστηκε αυτή η πολιτική αντιπαράθεση για να δημιουργηθούν τα στρατόπεδα και να αναδειχθεί το κομμάτι εκείνο της γραφειοκρατίας που κέρδισε αυτή την αντιπαράθεση κι έδωσε τη δύναμη στον Στάλιν να προχωρήσει στη δεκαετία του ’30 και να κάνει την αντεπανάσταση με την οποία ηττήθηκε η Ρώσικη Επανάσταση. 

Πλέον τη δεκαετία του ’30 η εργατική τάξη είχε χάσει όχι μόνο τις κατακτήσεις της επανάστασης μία προς μία, αλλά την ίδια την εξουσία. Και η παλιά ηγεσία των Μπολσεβίκων να διώκεται, να εκτελείται, να εξοντώνεται και να εξευτελίζεται. Προφανώς είναι εξωφρενικό με την απόσταση του χρόνου πλέον να διαβάζει κανείς ότι ο Τρότσκι, ο Ζηνόβιεφ, ο Τουχατσέφσκι ήταν πράκτορες. 

Για να φτάσουμε στο σημείο να έχει τη δυνατότητα η γραφειοκρατία να κάνει πογκρόμ στην παλιά ηγεσία των Μπολσεβίκων και σε ό,τι εργατικά κομμάτια είχαν γύρω τους, περάσαμε από μια αντιπαράθεση του πώς πάμε παρακάτω μετά τον εμφύλιο.  Όχι μόνο για να απαντάμε στις ιδεολογικές επιθέσεις της δεξιάς, αλλά και για τη συζήτηση μέσα στην αριστερά. Είμαστε σε μια χώρα που το 2015 δεν έγινε επανάσταση, ένα δημοψήφισμα έγινε, πλειοψήφησε το ΟΧΙ κι αμέσως άρχισε η καταστροφολογία ότι θα μας κλείσουν τις τράπεζες, θα απομονωθούμε, πού θα πάμε έξω από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ κλπ.

Χρειάζεται να σταθούμε σε δυο σκέλη της συζήτησης τότε. Αφενός σε σχέση με την οικονομία. Πώς μπορεί να ανασυνταχθεί η οικονομία για να ανασυνταχθεί η εργατική τάξη. Να μπορέσει η εργατική τάξη που είχε τόσες απώλειες στον εμφύλιο, να αναπτυχθεί ξανά αριθμητικά και να ενισχυθεί πολιτικά. Δηλαδή να επιστρέψουν ξανά εκατομμύρια εργάτες στα εργοστάσια και τις πόλεις και αυτοί οι εργάτες να λειτουργήσουν ξανά τους δικούς τους θεσμούς, τα σοβιέτ. Αφετέρου το μέχρι πότε πρέπει «να αντέξουμε». Θα παλεύουμε επ’ αόριστον μόνοι μας να ανασυνταχθούμε ή μπορούμε να υπολογίζουμε ότι και οι εργατικές τάξεις άλλων χωρών θα επαναστατήσουν;

Αριστερή Αντιπολίτευση

Η Αριστερή Αντιπολίτευση έλεγε ότι είναι δυνατή η ανασύνταξη της βιομηχανίας. Η προτεραιότητα είναι στους εργάτες κι όχι στους πλούσιους αγρότες. Αυτό καθορίζει την οικονομική πολιτική. Και όσον αφορά το μέχρι πότε, ο ορίζοντας είναι ένα νέο κύμα εργατικών επαναστάσεων μετά το κύμα που έγινε στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Αριστερή Αντιπολίτευση έλεγε ότι θα έρθει ένα τέτοιο νέο κύμα και θα πρέπει να βοηθήσουμε να νικήσουν. 

Απέναντι σε αυτό ήταν η εκδοχή που επικράτησε κι έλεγε ότι πρέπει να φτάσουμε και να ξεπεράσουμε τη Δύση. Αυτό έλεγε συνοπτικά η μεριά του Στάλιν. Γρήγορη εκβιομηχάνιση με κάθε κόστος για να ορθοποδήσουμε την οικονομία με ρυθμούς συγκρίσιμους με τη Γερμανία, τη Βρετανία κλπ. Κι όσον αφορά το μέχρι πότε, η απάντηση ήταν «Σοσιαλισμός σε μία μόνο χώρα». Δεν μπορούμε να περιμένουμε τι θα κάνουν oι εργατικές τάξεις των άλλων χωρών. 

Οι επαναστάσεις στις άλλες χώρες ήρθαν. Στην Κίνα το 1927, στη Γαλλία και την Ισπανία το 1936 κλπ. Δεν ήταν ένα περιβάλλον απομόνωσης της ρώσικης εργατικής τάξης. Αλλά η σταλινική αντιμετώπιση ήταν οι «Βάρκιζες» και μάλιστα πολύ πριν φτάσουμε στην ελληνική Βάρκιζα που αποτελεί σύμβολο παράδοσης. Το ίδιο έκανε ο Στάλιν οδηγώντας στη σφαγή την επανάσταση στην Κίνα, το ίδιο έκαναν τα ΚΚ υπό την καθοδήγηση της Μόσχας, με τα Λαϊκά Μέτωπα στη Γαλλία και την Ισπανία. Στη Γαλλία το Λαϊκό Μέτωπο ήταν τόσο «λαϊκό» που συμπεριλάμβανε το παραδοσιακό αστικό κόμμα, τους Ριζοσπάστες. 

Αυτά ήταν καθοριστικοί σταθμοί που χρειάζεται να τους θυμόμαστε. Γιατί σε συνθήκες απομόνωσης αυτό που ακολούθησε είναι ο λιμός στην Ουκρανία για τις ανάγκες της γρήγορης εκβιομηχάνισης του Στάλιν. Φραστικά το σύνθημα ήταν «χτίζουμε το σοσιαλισμό», αλλά στην πραγματικότητα αντί για εργατική εξουσία, όχι σοβιέτ, ούτε στοιχειώδη δικαιώματα δεν υπήρχαν για την εργατική τάξη. 

Κλείνοντας από εκεί που ξεκίνησα, προσπαθούμε να είμαστε συνεχιστές της επαναστατικής παράδοσης, με μεγαλύτερο σταθμό της τη Ρώσικη Επανάσταση. Δεν μπορεί να χτιστεί σοσιαλισμός στο γήπεδο των καπιταλιστών, δηλαδή το «να φτάσουμε και να τους ξεπεράσουμε». Αν ο στόχος είναι αυτός, ότι πρώτα θα φτιάξουμε έναν καπιταλισμό αρκετά ισχυρό ώστε να αντέχει στον ανταγωνισμό της παγκόσμιας σκακιέρας και μετά θα πάμε για το σοσιαλισμό, δεν θα φτάσουμε ποτέ στο στόχο, το σοσιαλισμό. Το μόνο που καταφέρνουμε είναι να ισχυροποιούμε την άρχουσα τάξη, είτε πρόκειται για τους ατομικούς καπιταλιστές της Δύσης, είτε για τους «συλλογικούς» καπιταλιστές του Κρατικού Καπιταλισμού.   


 

Γιώργος Γιαννόπουλος

To ερώτημα αν ο Λένιν οδήγησε στο Στάλιν είναι ρητορικό. Συμπυκνώνει με έναν δραματικό τρόπο όλες τις κρίσιμες συζητήσεις στο εργατικό κι επαναστατικό κίνημα, τουλάχιστον από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Είναι εντυπωσιακό ότι αυτό το ερώτημα αφορά δύο πρόσωπα, τον Λένιν και τον Στάλιν, μια διαλεκτική δηλαδή που από μόνη της εμφανίζει και μια σύνθεση στο τέλος που συμπυκνώνεται στο όνομα Τρότσκι. Γύρω από αυτά τα πρόσωπα παίχτηκε το δράμα του εργατικού κινήματος και της παγκόσμιας επανάστασης τον 20ό αιώνα. 

Το ενδιαφέρον να συζητάμε για αυτές τις προσωπικότητες επιβάλλεται από τη σημερινή πολιτική και κοινωνική συγκυρία. Όλοι ζούμε τις δραματικές αντινομίες του καπιταλισμού, τον πόνο και την οδύνη της ύστερης φάσης του. Υπάρχουν χώρες που ζούνε τη βαρβαρότητα του πολέμου, την ανεργία, τη μετανάστευση. Ζητήματα που σχετίζονται άμεσα με την απάντηση στο δίλημμα αν ο Λένιν οδήγησε στον Στάλιν. 

Ας ξεκινήσουμε από το ποιoς ήταν ο Λένιν. Ο Λένιν καθοδήγησε την πιο σημαντική επανάσταση στην ιστορία της ανθρωπότητας κι έβαλε τα θεμέλια για τη δημιουργία του πρώτου εργατικού κράτους στην ανθρώπινη ιστορία. Ο Λένιν ήταν μια πολιτική ιδιοφυία, ένας στρατηγός του εργατικού κινήματος, οι σκέψεις, τα έργα και οι πράξεις του οποίου είναι επίκαιρες όσο ποτέ. 

Αν έχει ενδιαφέρον να εξετάζουμε τον Στάλιν και το σταλινισμό είναι γιατί η γραφειοκρατία που εξέφρασε προήλθε μέσα από τα σπλάχνα του εργατικού κινήματος. Ο Στάλιν όπως κι άλλοι γραφειοκράτες ήταν αρχικά ένας πολιτικός αγωνιστής –ο Τρότσκι τον ονομάζει πολιτικό τρωγλοδύτη γιατί περιφερόταν για μεγάλο διάστημα φιλοξενούμενος σε σπίτια συντρόφων που πολλούς από αυτούς αργότερα τους έστειλε στο εκτελεστικό απόσπασμα. Ο Στάλιν, λοιπόν, αναδείχθηκε από τα ζοφερά και σπουδαία γεγονότα των αρχών του 20ού αιώνα. Αυτό το φαινόμενο μας παραπέμπει εκεί που είναι η μήτρα της επαναστατικής σκέψης και του Μαρξισμού, στον Χέγκελ. 

Ο Χέγκελ είναι αυτός που εισάγει για πρώτη φορά στη φιλοσοφική και πολιτική σκέψη την έννοια της ιστορίας. Πρέπει, λοιπόν, να αναζητήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η ιστορία, αυτό το ποτάμι των αντιφατικών γεγονότων, πώς βρίσκουν τον τρόπο κι εκφράζονται μέσα από συγκεκριμένα πρόσωπα. 

Ο ρόλος της προσωπικότητας και της ηθικής είναι καταλυτικός. Τόσο ο Τρότσκι όσο κι ο Λένιν το έχουν επισημάνει. Η επαναστατική ηθική παίζει καταλυτικό ρόλο γιατί ο επαναστάτης είναι μια προσωπικότητα που βρίσκεται σε μια μεταβατική φάση. Μέσα από τις εμπειρίες ταξικής έντασης και κοινωνικού αγώνα, αναδεικνύονται τα στοιχεία της προσωπικότητας του καθενός. Άλλο να ζεις και να παλεύεις σήμερα για μια σοσιαλιστική κοινωνία κι άλλο να βρεθεί ο καθένας από μας, συλλογικά και ξεχωριστά, απέναντι σε αυτόν τον μηχανισμό της ταξικής βίας που είναι το αστικό κράτος, σε μια κοινωνική και ταξική σύγκρουση. 

Κάτω από αυτές τις ιδιαίτερες συνθήκες αναδεικνύονται άλλες πτυχές της προσωπικότητας του καθενός που σε άλλες φάσεις της ζωής βρίσκονται σε κατάσταση λανθάνουσα ή δεν παίζουν τον ίδιο ρόλο. Αν κάποιος μέσα από τη βία των βασανιστηρίων καλείται να καταδώσει τους συντρόφους του ή αν παίζει τη ζωή του κορόνα γράμματα, αναδεικνύεται μια άλλη διάσταση της προσωπικότητάς του που δεν μπορούμε να τη φανταστούμε εύκολα στην καθημερινή ζωή.

Αντεπαναστατική βία

Ο Λένιν ήξερε πολύ καλά από τα παραδείγματα της Γαλλικής Επανάστασης και των αστικών επαναστάσεων που είχαν προηγηθεί, την τύχη που επεφύλασσαν οι αστοί για τους πολιτικούς τους αντιπάλους. Ο Λένιν ήταν από την αρχή ξεκάθαρος για την υπεράσπιση της επανάστασης. Αυτό που ίσως κανένας από τους Μπολσεβίκους δεν θα μπορούσε να διανοηθεί, ήταν ότι στην προσωπικότητα του Στάλιν θα έβρισκε έκφραση μια αντεπαναστατική βία που δεν είχε προηγούμενο. 

Ο Στάλιν όχι μόνο εξολόθρευσε τους πολιτικούς του αντιπάλους, αλλά τους έβαλε μέσα σε μια διαδικασία ταπείνωσης για να ομολογήσουν αδιανόητα πράγματα. Ηγέτες της Διεθνούς, άνθρωποι που είχαν δώσει τη ζωή τους στον επαναστατικό αγώνα, κάτω από την πίεση των βασανιστηρίων ομολόγησαν ότι ήταν συνεργάτες των Γερμανών και των Ιαπώνων. Αυτή η επιθυμία της ταπείνωσης και της ηθικής συντριβής του πολιτικού αντιπάλου ήταν κάτι το αδιανόητο. Αυτή η αρνητική διαλεκτική που εξέφραζε το σταλινικό φαινόμενο ήταν κάτι πρωτοφανές. Μια μαύρη τρύπα στην ιστορία του παγκόσμιου εργατικού κινήματος, τις επιπτώσεις της οποίας πληρώνουμε ακόμα και σήμερα. 

Οι άνθρωποι που είχαν το ηθικό σθένος να αντιταχθούν στη λαίλαπα της αντεπανάστασης το πλήρωσαν μεν με τη ζωή τους, αλλά χάρη στη θυσία και τους αγώνες τους, εμείς σήμερα έχουμε πιάσει το νήμα των κοινωνικών αγώνων που είναι ελπίδα για την ανθρωπότητα. 

Υπάρχουν και κάποια άλλα σημεία τριβής που εξετάζοντάς τα εκ των υστέρων μπορούν να αποκαλύψουν τη φύση του κοινωνικού φαινομένου του σταλινισμού. Ένα από αυτά είναι η φύση της γραφειοκρατίας. Θα μου επιτρέψετε εδώ να μιλήσω για τα «παντελόνια του Στάλιν». Όταν ο Στάλιν έφτασε στο ανώτατο αξίωμα κι ονομάστηκε στρατάρχης της ΕΣΣΔ έπρεπε να κάνει τις διαπραγματεύσεις με τους Δυτικούς. Η σοβιετική νομενκλατούρα είχε τους δικούς της ραφτάδες. Ένας από αυτούς έραψε τα παντελόνια του Στάλιν όταν πήγε στη Συνδιάσκεψη του Πότσδαμ. Έχουν ενδιαφέρον τα σχόλια των αστών όταν είδαν τον Στάλιν με τη στολή του στρατάρχη, που είπαν ότι μοιάζει με πορτιέρη σε ξενοδοχείο του Λονδίνου. Οι αστοί μέσα στον κυνισμό τους ήξεραν να διακρίνουν την κοινωνική πραγματικότητα με το δικό τους τρόπο. Αυτός ο κυνισμός εκφράστηκε και στη στάση των καπιταλιστών απέναντι στον Στάλιν. 

Αξίζει να παραθέσουμε ένα ιστορικό ανέκδοτο που έχει αναφέρει στα απομνημονεύματά του ο Ιβάν Μάισκι. Ο Μάισκι ήταν ο σοβιετικός πρέσβης στα τέλη της δεκαετίας του ’30 στη Μεγάλη Βρετανία. Μιλάει, λοιπόν, για μια συνάντηση, το 1937. Τον πλησίασε ο Τσόρτσιλ και τον ρώτησε αν το γεγονός ότι ο Στάλιν έχει εκτελέσει όλη την ηγεσία του Κόκκινου Στρατού, αποδυναμώνει τη Σοβιετική Ένωση. Ο Μάισκι  άρχισε να  εξηγεί στον Τσόρτσιλ ότι «κι εσείς αν είχατε ένα πρόβλημα σε ένα εργοστάσιο ή σε κάποια μονάδα του στρατού θα βγάζατε από τη μέση τον υπεύθυνο». 

Με αυτόν τον κυνισμό της σταλινικής γραφειοκρατίας, ο Μάισκι που ήξερε πολύ καλά τι γινόταν, δικαιολογούσε τις σταλινικές δίκες και τον αποκεφαλισμό του Κόκκινου Στρατού. Τότε ο Τσόρτσιλ, αναφέρει ο Μάισκι, «αφού με άκουσε με μεγάλη προσοχή κουνώντας κάθε τόσο το κεφάλι του με δυσπιστία, όταν τέλειωσα, είπε: “Είναι πολύ καθησυχαστικά όλα αυτά που ακούω. Αν η Ρωσία γίνεται ισχυρότερη κι όχι πιο αδύναμη, είναι καλό. Επαναλαμβάνω, όλοι χρειαζόμαστε μια ισχυρή Ρωσία”. Έπειτα από μια μικρή σιωπή πρόσθεσε: “Αυτός ο Τρότσκι είναι ένας τέλειος διάβολος. Είναι μια καταστροφική δύναμη κι όχι δημιουργική. Είμαι εξολοκλήρου υπέρ του Στάλιν”». 

Αυτή η ιστορία είναι χαρακτηριστική για τον τρόπο που αντιλαμβάνονταν τον Στάλιν οι αστοί, ως νεκροθάφτη του παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος. Και ο κυνισμός τους και η αντίληψη που είχαν για την εξουσία, δεν τους εμπόδιζε να τον χλευάζουν την ίδια στιγμή, όπως θα έκαναν με κάποιους φονιάδες που κάνουν τη βρώμικη δουλειά. 

Ξέρουμε τι έγινε στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του εμφυλίου όταν το Κομμουνιστικό Κόμμα βρισκόταν κάτω από τη στενή καθοδήγηση της Μόσχας. Τα αποτελέσματα ήταν δραματικά, η ήττα ήταν πραγματική και σημάδεψε ολόκληρες γενιές. Εμείς που ερχόμαστε ως συνεχιστές αυτής της εμπειρίας μαζεύουμε τα συντρίμμια των πολιτικών ηττών και μέσα από την έμπνευση που μας δίνουν η ζωή, το έργο και η πολιτική παρακαταθήκη των μεγάλων πολιτικών αγωνιστών και στοχαστών, συνεχίζουμε να κρατάμε το κόκκινο νήμα της ελπίδας που διατρέχει όλη την ιστορία των πολιτισμών. Που είναι η επιθυμία των ανθρώπων και των κοινωνιών να είναι ελεύθερες.  

Γιώργος Γιαννόπουλος - Πάνος Γκαργκάνας, 10 Ιούλη 2022, Φεστιβάλ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 2022. Φωτό: Αρχείο ΕΑ