Μαρξισμός
Άλεξ Καλλίνικος: Αποκρυπτογραφώντας το Κεφάλαιο

Ο Αλεξ Καλλίνικος μίλησε στο τετραήμερο Μαρξισμός 2014 που οργάνωσε το ΣΕΚ, για τη φύση του καπιταλισμού, με αφορμή το βιβλίο του Πικετί, «Το Κεφάλαιο τον 21ο αιώνα» (βλέπε και σχόλιο του ίδιου στην Εργατική Αλληλεγγύη 1123). Τον επόμενο μήνα θα κυκλοφορήσει και το βιβλίο του Α. Καλλίνικος «Αποκρυπτογραφώντας το Κεφάλαιο» (Deciphering Capital-Marx’s Capital and its destiny). Δημοσιεύουμε απόσπασμα από την ομιλία του:

\r\n

Ο Πικετί υποστηρίζει ότι κανονικά το ποσοστό απόδοσης του κεφαλαίου (το κέρδος) τείνει στο 5% ενώ ο ρυθμός ανάπτυξης της οικονομίας είναι χαμηλότερος. Κι όσο ισχύει αυτό, η ανισότητα θα μεγαλώνει. Γιατί οι πλούσιοι μπορούν να αυξάνουν την κατανάλωσή τους με τον ίδιο ρυθμό που αναπτύσσεται η οικονομία, αλλά επειδή το ποσοστό απόδοσης των κεφαλαίων τους είναι μεγαλύτερο από τον ρυθμό ανάπτυξης, μπορούν να το αποταμιεύουν. Είναι ένας νόμος, σύμφωνα με τον Πικετί, όπου η ανισότητα στον καπιταλισμό τείνει να μεγαλώνει. Η περίοδος ανάμεσα στο 1914-1945, όπου παρατηρεί μείωση της ανισότητας, είναι γι’ αυτόν μια εξαίρεση, μια παρέκκλιση.

\r\n

Πρόκειται για μια πολύ μηχανιστική ερμηνεία. Και πρέπει να «υποψιαστούμε» απ’ τον ισχυρισμό του ότι η περίοδος 1914-45 αποτελεί εξαίρεση. Γιατί αυτή ήταν η περίφημη «εποχή των πολέμων και των επαναστάσεων» όπου το κεφάλαιο απειλήθηκε με καταστροφή. Στο επίπεδο της θεωρίας, η προσέγγιση του Πικετί είναι πολύ κοντά στα ορθόδοξα οικονομικά. Οι πόλεμοι κι οι κρίσεις αντιμετωπίζονται ως εξωτερικά σοκ στο σύστημα. Αυτό με την σειρά του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι έμφυτες τάσεις του καπιταλισμού δεν παράγουν κρίσεις και πολέμους. Το σύστημα απαλλάσσεται από την ευθύνη.

\r\n

Όμως, ο Πικετί είναι επίσης «ορθόδοξος» στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται την ίδια την έννοια του κεφαλαίου. Γι’ αυτόν, κεφάλαιο είναι κάθε μορφή πλούτου, οτιδήποτε δίνει εισόδημα. Για τον μαρξισμό, το κεφάλαιο είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Ο Μαρξ ανέλυε το κεφάλαιο ως κοινωνική σχέση. Ακριβέστερα, για τον Μαρξ το κεφάλαιο ορίζεται από δυο, κρίσιμες, σχέσεις.

\r\n

Η πρώτη και πιο σημαντική, είναι η σχέση κεφάλαιο-μισθωτή εργασία. Αυτό που κάνει το κεφάλαιο «κεφάλαιο», είναι ότι οι καπιταλιστές προσλαμβάνουν εργάτες για να τους εκμεταλλευτούν, δηλαδή για να παράγουν υπεραξία. Η ανταγωνιστική σχέση εκμετάλλευσης καθορίζει τον καπιταλισμό ως οικονομικό και κοινωνικό σύστημα.

\r\n

Η δεύτερη σημαντική σχέση, είναι αυτό που ο Μαρξ αποκαλεί «πολλά κεφάλαια». Το κεφάλαιο δεν είναι μια αδιαφοροποίητη οντότητα. Είναι ένα εσωτερικά διαιρεμένο σύστημα πολλών ανταγωνιζόμενων κεφαλαίων. Όπως γράφει ο Μαρξ, το κεφάλαιο μπορεί να υπάρξει μόνο ως πολλά κεφάλαια. Οι καπιταλιστές είναι μια «ομάδα συγγενών που εχθρεύεται ο ένας τον άλλον» με τον καθένα να προσπαθεί να αποσπάσει μεγαλύτερο κομμάτι από την πίτα της συνολικής υπεραξίας που παράγουν οι εργάτες.

\r\n

Υπεραξία

\r\n

Οι καπιταλιστές δεν διαλύουν τις ζωές μας απλά επειδή είναι καθάρματα, που είναι, αλλά γιατί υφίστανται την ανταγωνιστική πίεση να αποσπάσουν υπεραξία. Είναι η ανταγωνιστική φύση του κεφαλαίου που αναγκάζει τους καπιταλιστές να διατηρούν και να αυξάνουν το ρυθμό της εκμετάλλευσης ώστε να συσσωρεύουν την αποσπασμένη υπεραξία και να υπερισχύσουν.

\r\n

Ο Πικετί δεν είναι ο μόνος που δεν το καταλαβαίνει. Το ίδιο ισχύει για πολλούς στην Αριστερά. Τον ερχόμενο μήνα θα κυκλοφορήσει το δικό μου βιβλίο για το κεφάλαιο, με τίτλο «Αποκρυπτογραφώντας το Κεφάλαιο». Κι ένας από τους λόγους που έγραψα αυτό το βιβλίο είναι ότι πολλοί που θεωρούν εαυτούς μαρξιστές, δεν αντιλαμβάνονται το κεφάλαιο ως πλέγμα ανταγωνιστικών σχέσεων. Για παράδειγμα, αν διαβάσετε τα κείμενα των Νέγκρι και Χαρντ, που εξακολουθούν να έχουν επιρροή, αντιμετωπίζουν το κεφάλαιο σαν μια παρασιτική οντότητα εκτός παραγωγής, με σκοπό την απόσπαση πόρων από τους ανθρώπους και τη φύση. Γι’ αυτούς το κεφάλαιο είναι κάτι το εξωτερικό σε σχέση με την παραγωγή και την εργασία.

\r\n

Στην περίπτωση του Πικετί αυτή η αδυναμία εκφράζεται με την ταύτιση κεφαλαίου και πλούτου. Συγκεκριμένα, η σημαντικότερη ίσως μορφή κεφαλαίου για τον Πικετί είναι η έγγεια ιδιοκτησία. Από μαρξιστική σκοπιά, η έγγεια ιδιοκτησία δεν παράγει τίποτα. Στην καλύτερη περίπτωση επιτρέπει τη διεκδίκηση ενός τμήματος της υπεραξίας που δημιουργείται στη διαδικασία της παραγωγής, με τη μορφή της γαιοπροσόδου (νοίκι).

\r\n

Ένας από τους λόγους που ωθούν τον Πικετί να εκτιμάει ότι η απόδοση κεφαλαίου παραμένει σταθερή όχι απλά τους δυο τελευταίους αιώνες αλλά στα τελευταία δυο χιλιάδες χρόνια, είναι η αύξηση της αξίας της γης και των ακινήτων. Ενώ στην πραγματικότητα αυτό το φαινόμενο έχει να κάνει με τις κερδοσκοπικές φούσκες που είναι τόσο χαρακτηριστικές στο σύγχρονο καπιταλισμό. Με άλλα λόγια, από τον Πικετί, όπως από τους Χαρντ και Νέγκρι, απουσιάζει η έννοια των παραγωγικών σχέσεων. Δεν διαθέτουν μια ανάλυση για την δυναμική ανάπτυξη του καπιταλισμού. Ενώ αν δούμε τον Μαρξ, αυτές οι δυο ανταγωνιστικές σχέσεις (η εκμετάλλευση της εργασίας από το κεφάλαιο και ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα πολλά κεφάλαια) είναι ο κινητήρας αυτής της ανάπτυξης.

\r\n

Επέκταση

\r\n

Ο ανταγωνισμός υποχρεώνει τα κεφάλαια να συσσωρεύουν κι αυτό οδηγεί στην εντατική και εκτατική επέκταση του κεφαλαίου. Εκτατική, γιατί το κεφάλαιο απλώνεται σε κάθε γωνιά του πλανήτη επιδιώκοντας να την ενσωματώσει στο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής. Εντατική επέκταση, γιατί το κεφάλαιο έχει την ενδογενή τάση να αυξάνει τις παραγωγικές δυνάμεις, να εφαρμόζει καινοτομίες για να αυξάνει την ανταγωνιστικότητά του με αποτέλεσμα την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας.

\r\n

Ο πιο χαζός ισχυρισμός του Πικετί είναι ότι ο Μαρξ δεν καταλαβαίνει την αύξηση της παραγωγικότητας στον καπιταλισμό. Αντιθέτως, ο Μαρξ εντοπίζει τη βασική αιτία των κρίσεων στον καπιταλισμό στην ίδια την αύξηση της παραγωγικότητας μέσω του τυφλού ανταγωνισμού. Είναι το υπόβαθρο της πτωτικής τάσης του μέσου ποσοστού κέρδους. Αυξανόμενη παραγωγικότητα σημαίνει ότι ένα ολοένα και μεγαλύτερο κομμάτι του συσσωρευμένου κεφαλαίου απαιτείται για τη «χρησιμοποίηση» -και εκμετάλλευση- κάθε εργάτη. Η αξία του κεφαλαίου μεγαλώνει πιο γρήγορα από την αξία της εργατικής δύναμης, που είναι η πηγή της υπεραξίας.

\r\n

Συνεπώς, το ποσοστό απόδοσης του κεφαλαίου δεν κυμαίνεται στο ίδιο επίπεδο όπως ισχυρίζεται ο Πικετί. Υπάρχουν περίοδοι ανόδου της απόδοσης, όπως στα μέσα του 20ου αιώνα μετά το Β’΄Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και κάμψεις, όπως στις δεκαετίες του ’60 και του ’70, από τις οποίες δεν έχει ανακάμψει ακόμα.

\r\n

Στον πυρήνα της κεφαλαιακής σχέσης, βρίσκεται η σχέση ανάμεσα στο εκμεταλλευτικό κεφάλαιο και την ζωντανή εργασία της εργατικής τάξης. Τούτο σημαίνει ότι αυτό που ο Μαρξ αποκαλεί «εξέγερση της εργασίας», η εργατική αντίσταση και η οργάνωση της εργατικής τάξης, είναι στην καρδιά του καπιταλισμού. Κεφάλαιο δεν είναι απλά η αδιάκοπη συσσώρευση πλούτου. Κεντρικό χαρακτηριστικό του συστήματος είναι ο τρόπος με τον οποίο, μέσω των πιέσεων της εκμετάλλευσης και της συσσώρευσης, η εργατική τάξη οργανώνεται και αντιστέκεται.

\r\n

Το κλασικό παράδειγμα εντατικής και εκτατικής επέκτασης του καπιταλισμού στις τελευταίες δεκαετίες, είναι η Κίνα. Ήδη βλέπουμε ότι αυτή η διαδικασία συνοδεύεται από κάθε είδους εξεγέρσεις και κινήματα διαφορετικών ομάδων εργατών. Μέχρι στιγμής, αυτοί οι αγώνες είναι κατακερματισμένοι. Όμως, έχουν την προοπτική να συντρίψουν το κεφάλαιο ακόμη και εκεί που βρίσκονται τα νέα σύνορα που έχει κατακτήσει.

\r\n

Η κατανόηση της φύσης του κεφαλαίου έχει σημασία, πάνω απ’ όλα, για να κατανοήσουμε την κεντρικότητα της εργατικής τάξης και να αγωνιστούμε για την ενίσχυση της εργατικής αντίστασης, στην προοπτική της ανατροπής του.