Ιστορία
80 χρόνια από το ΟΧΙ: Προκόπης Παπαστράτης - "Μαζικότητα, αλληλεγγύη, αντίσταση"

Προκόπης Παπαστράτης

Η αντίσταση στον φασισμό είναι πανευρωπαϊκό φαινόμενο αφ’ ότου αυτός εμφανίζεται στον μεσοπόλεμο, όταν μεγάλα τμήματα της αστικής τάξης αποδέχονται τη βία που ασκεί στους αντιπάλους του και στηρίζουν τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα του στην κοντόφθαλμη προσπάθεια τους να προστατέψουν τα συμφέροντά τους.

Με την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η αντίσταση στον φασισμό παίρνει νέα διάσταση και έκταση και από πολιτικά επιλήψιμη πρακτική για τις αστικές κυβερνήσεις που κατευνάζουν τον Χίτλερ μετατρέπεται σε στρατηγική αναγκαιότητα. Η απειλή της επικράτησης του φασισμού είναι τόσο μεγάλη ώστε ο ίδιος ο πρωθυπουργός της Αγγλίας Winston Churchill, με την πτώση της Γαλλίας το καλοκαίρι του 1940, ζητάει την ανάπτυξη της Αντίστασης σ’ ολόκληρη την Ευρώπη.

Τα βρετανικά σχέδια για τη μορφή της Αντίστασης, ώστε να την ελέγχουν, δεν ταυτίζονται φυσικά με τα κινήματα της Αντίστασης που αναπτύσσονται στην κατεχόμενη Ευρώπη όταν οι κατακτημένοι λαοί παίρνουν την υπόθεση στα χέρια τους. 

Η περίπτωση της Ελλάδας είναι χαρακτηριστική. Οι πρώτες αντιστασιακές πράξεις, οι πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις, πριν ακόμα καταληφθεί η Κρήτη στα τέλη Μαϊου 1941, όταν αφαιρείται το ναζιστικό σύμβολο από την Ακρόπολη από τον Μανώλη Γλέζο και τον Λάκη Σάντα, υπογραμμίζουν το αντιστασιακό φρόνημα του ελληνικού λαού όπως έχει επισημάνει ο Νίκος Σβορώνος.

Αντίσταση

‘Οσοι διασώζουν Άγγλους και Νεοζηλανδούς ξεκομμένους στρατιώτες και αργότερα Εβραίους, γνωρίζουν πολύ καλά τι διακινδυνεύουν. Το πέρασμα στην οργανωμένη αντίσταση είναι η φυσική εξέλιξη τέτοιων πράξεων. Γρήγορα η αντίσταση γίνεται υπόθεση του λαού που προβάλλει για να καλύψει το πολιτικό κενό που έχει προκαλέσει η κατάρρευση της δικτατορίας του Μεταξά. Αυτοί που τον διοικούσαν, ο βασιλιάς Γεώργιος και η βιαστικά σχηματισμένη κυβέρνηση Τσουδερού, έχουν φύγει στην Αίγυπτο για να συνεχίσουν τον πόλεμο. Κύριος όμως στόχος είναι να επιστρέψουν στην εξουσία εξαγνισμένοι ως καθεστώς, στο τέλος του πολέμου με την υποστήριξη των Άγγλων. Η απάντηση στο κάλεσμα του ΚΚΕ τον Ιούλιο του 1941 για ίδρυση εντός μετώπου εθνικής απελευθέρωσης, η ίδρυση του Εθνικού Εργατικού Απελευθερωτικού Μετώπου που ακολούθησε τον ίδιο μήνα και του ΕΑΜ τον Σεπτέμβριο προκαλεί τη συσπείρωση μεγάλων τμημάτων του ελληνικού λαού. Προκαλεί όμως ταυτόχρονα διάχυτο φόβο στην αστική πολιτική ηγεσία που εξακολουθεί να παραμένει παροπλισμένη, ήδη από τη δικτατορία του Μεταξά, αναμένοντας την επιστροφή της στην εξουσία.

Αυτοί που πρωταγωνίστησαν στην ψήφιση του Ιδιώνυμου το 1929 και τότε φυλάκισαν και εξόρισαν αυτούς που το 1944 συγκροτούν το ΕΑΜ, είναι οι ίδιοι που ανησυχούν και προειδοποιούν το έτερον τους ήμισυ, την Κυβέρνηση Εξορίας, ότι η ανάπτυξη της ένοπλής αντίστασης θα ανατρέψει την υφιστάμενη κοινωνική ιεραρχία.

Είναι ενδεικτικό της πλήρους αντίθεσης που διαμορφώνεται για την αντίσταση ότι ο φόβος για κοινωνική ανατροπή που επισημαίνει ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης, ο εκλεγμένος πρωθυπουργός στις εκλογές του 1946, διατυπώνεται ταυτόχρονα με τις παλλαϊκές διαδηλώσεις του ελληνικού λαού που καταργούν την πολιτική επιστράτευση. Αυτή η πολιτική στάση και οι πολιτικές ενέργειες που θα την πλαισιώσουν, αποτελεί ένα αναπόσπαστο τμήμα μίας ευρείας και σαφέστατα επιλήψιμης συμμαχίας, επειδή θα συμπεριλαμβάνει και δοσιλογικά τμήματα, απέναντι σε μία Αντίσταση που είναι ένοπλη, ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος της χώρας και ελέγχεται από το ΕΑΜ/ΚΚΕ. Ο λόγος συγκρότησης αυτής της συμμαχίας είναι να εμποδιστεί το ΕΑΜ να καταλάβει την εξουσία κατά την υποχώρηση των Γερμανών. Μπροστά στον κίνδυνο αυτό παραμερίζονται και οι τελευταίοι ηθικοί ενδοιασμοί, που ενδεχομένως υπάρχουν, των εκπροσώπων της αστικής τάξης για τη συνεργασία με οργανώσεις και στρατιωτικά τμήματα που εξοπλίζονται και συνεργάζονται με τους Γερμανούς ώστε να ενταχθούν και αυτές στο αντίπαλο δέος που συγκροτείται απέναντι στο ΕΑΜ/ΚΚΕ.

Αυτές οι προσπάθειες, με την πρωτοβουλία των Άγγλων, αρχίζουν σταδιακά να υλοποιούνται από το καλοκαίρι του 1943 όταν ολοκληρώνεται με επιτυχία η επιχείρηση παραπλάνησης των Γερμανών ότι η συμμαχική απόβαση αντί της Σικελίας θα γινόταν στην Ελλάδα. Από το σημείο αυτό, η Αντίσταση για τους Άγγλους μετατρέπεται πλέον από στρατιωτική αναγκαιότητα σε πολιτική απειλή για τα συμφέροντα τους αλλά και της αστικής πολιτικής τάξης η οποία, παροπλισμένη από τη δικτατορία του Μεταξά, ανακαλείται στην ενεργό υπηρεσία ώστε να μειωθεί η εντύπωση της εκτεταμένης επέμβασης του ξένου παράγοντα.

Το πρόβλημα της εξουδετέρωσης της ΕΑΜικής Αντίστασης κυριαρχεί στις πολιτικές εξελίξεις. Στο πλαίσιο μίας σχηματικής θεώρησης το πρόβλημα αυτό διατρέχει όλη την περίοδο από τη συμμετοχή του ΕΑΜ στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, στα τέλη του Αυγούστου 1944, μέχρι το τέλος του Εμφυλίου πέντε χρόνια αργότερα.

Οι μεταπολεμικές δεκαετίες που ακολούθησαν στιγματίζονται μέχρι και την προδοσία της Κύπρου από τη θεσμική και μακροχρόνια καταστολή που εφαρμόστηκε στη μάταιη προσπάθεια να εξαλειφθεί η εμπιστοσύνη στην ικανότητα των λαϊκών δυνάμεων να αντιστέκονται και να αυτοδιοικούνται.

Απήχηση

Οι εναλλακτικές και πρωτοπόρες προτάσεις διατυπώθηκαν, εξελίχθηκαν, και εφαρμόστηκαν, στο σύντομο διάστημα που επέτρεψαν οι πολιτικές συνθήκες, στη διάρκεια της τριπλής και ιδιαίτερα σκληρής κατοχής. Η απήχηση που είχε το κίνημα της Αντίστασης σε ευρύτατα κοινωνικά στρώματα εξακολουθεί να απασχολεί την έρευνα και να βρίσκεται στο επίκεντρο της πολιτικής αντιπαράθεσης 75 χρόνια μετά τα γεγονότα και τις εξελίξεις που αυτό προκάλεσε. Το γεγονός ότι η περίοδος αυτή αποτελεί τομή στην σύγχρονη ελληνική ιστορία προκύπτει από την έρευνα που συνεχίζεται με αμείωτο ενδιαφέρον, ιδιαίτερα από τις νεότερες γενιές ιστορικών αλλά και από την προσπάθεια αναθεώρησης της.

Στις αρχές του 21ου αιώνα εμφανίζεται η πρώτη προσπάθεια αναθεώρησης, μέρος ενός ευρύτερου ευρωπαϊκού φαινομένου. Ουσιαστικά επαναλαμβάνει τα ψυχροπολεμικά επιχειρήματα που διατυπώθηκαν από τα κυβερνητικά κέντρα προπαγάνδας στη διάρκεια του Εμφυλίου.

Η τελευταία απόπειρα επέμβασης είναι μέρος μίας ευρύτατα συντονισμένης γερμανικής προσπάθειας. Πραγματοποιείται στα πλαίσια επιστημονικοφανούς παρέμβασης που στηρίζονται από κρατικές πρωτοβουλίες και στοχεύουν στην άλωση των νέων με σειρά προγραμμάτων, υποτροφιών και συνεδρίων με τη συνδρομή μίας ομάδας ιστορικών πρόθυμων να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένη αλήθεια. Στόχος είναι να απαλειφθούν τα μελανά σημεία της γερμανικής κατοχής εναντίον του ελληνικού λαού που αντιστεκόταν.

Είναι προφανές ότι η Αντίσταση ενοχλεί ιδιαίτερα όταν συνοδεύεται από μαζικότητα, αλληλεγγύη και αγωνιστικότητα τα χαρακτηριστικά της Αντίστασης του ελληνικού λαού ενάντια στον φασισμό στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Προκόπης Παπαστράτης*
Αθήνα 26 Οκτωβρίου 2020
*Ομότιμος καθηγητής Ιστορίας στο Πάντειο