Θεωρία
Η ατέλειωτη κρίση ενός καπιταλισμού - ζομπι

10 χρόνια από το κλασικό βιβλίο του Κρις Χάρμαν

Η απειλή μιας νέας παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης έχει γίνει πια καθημερινή είδηση στα ΜΜΕ. Η πιο έγκυρη οικονομική εφημερίδα, οι Φαϊνάνσιαλ Τάιμς δημοσίευσαν μέσα στον Αύγουστο ένα άρθρο με τίτλο “Προσδεθείτε για την παγκόσμια βουτιά”. Η εικονογράφηση που το συνόδευε είχε τίτλο “Καλοκαίρι του τρόμου”. Δέκα χρόνια μετά το ξέσπασμα της μεγαλύτερης κρίσης, η παγκόσμια οικονομία σέρνεται στο χείλος μιας νέας καταστροφικής αποτυχίας. 

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, το να θυμηθούμε τον Κρις Χάρμαν και το έργο του δεν είναι απλά επετειακό αφιέρωμα. Ο επαναστάτης που χαρακτήρισε τον καπιταλισμό σαν ένα σύστημα-ζόμπι επαληθεύεται από τις εξελίξεις. Πάνω στην κληρονομιά που μας άφησε μπορούμε να χτίσουμε την αντιμετώπιση που χρειάζεται για να απαλλαγούμε από αυτό το νεκροζώντανο σύστημα.


Το καλοκαίρι του 2009 ο Κρις Χάρμαν δημοσίευε το βιβλίο του (που δυστυχώς θα ήταν και το τελευταίο) με τίτλο “Καπιταλισμός Ζόμπι – η παγκόσμια καπιταλιστική κρίση και η Επικαιρότητα του Μαρξ”. Ήταν καρπός πολύχρονης δουλειάς αλλά η δημοσίευσή του ήρθε σε μια στιγμή κομβική. Το 2008-9 αυτό που είχε ξεκινήσει σαν πιστωτική κρίση στις ΗΠΑ είχε μεταμορφωθεί στη χειρότερη παγκόσμια οικονομική ύφεση από το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. 

Ήταν μια εξέλιξη ανεπάντεχη και ανεξήγητη για τους «ειδικούς», τους φημισμένους οικονομολόγους και τους θεσμούς που διαβεβαίωναν σχεδόν μέχρι την τελευταία στιγμή ότι το σύστημα είχε ανακαλύψει, επιτέλους, τον τρόπο να ξεφεύγει από τις κρίσεις. 

Δυο χρόνια μετά, όταν το βιβλίο κυκλοφορούσε στην ελληνική του μετάφραση (Φλεβάρης 2011) η κρίση είχε περάσει τον Ατλαντικό, η Ε.Ε. έβλεπε την κρίση του ελληνικού δημόσιου χρέους να απειλεί να τινάξει στον αέρα το ευρώ και τις ευρωπαϊκές τράπεζες. Και παράλληλα με τον εργατικό ξεσηκωμό και τον πολιτικό σεισμό που προκαλούσε η επιβολή των μνημονίων, άνοιγε και η συζήτηση για το τι είδους κρίση είναι τέλος πάντων αυτή, ποια είναι η αιτία της: το «αδηφάγο δημόσιο» και οι σπατάλες του; Οι κερδοσκοπικές υπερβολές των τραπεζιτών, η «αρχιτεκτονική του ευρώ»; 

Ο Κρις Χάρμαν έδινε μέσα από το βιβλίο την απάντηση ότι η αιτία της κρίσης είναι ο ίδιος ο καπιταλισμός και η δυναμική του. Και συνεπώς, δεν υπάρχει κανένα γιατροσόφι που θα τον κάνει να λειτουργεί «σωστά», η μόνη λύση είναι η ανατροπή του ίδιου του συστήματος. 

Μαρξ

Ο Χάρμαν στην εισαγωγή του θυμίζει ότι με το ξέσπασμα της κρίσης το 2007 ήταν συχνή η αναφορά στις τράπεζες-ζόμπι, δηλαδή σε τράπεζες που βρίσκονταν σε μια «απέθαντη» κατάσταση: το μόνο που τις κρατούσε στα πόδια τους ήταν η κρατική παρέμβαση και χρήμα. Όμως, συμπλήρωνε ο Χάρμαν «Αυτό που δεν μπορούν να αντιληφθούν οι σχολιαστές είναι ότι ο καπιταλισμός στον εικοστό πρώτο αιώνα αποτελεί στο σύνολό του ένα απέθαντο σύστημα, φαινομενικά νεκρό όταν πρέπει να εκπληρώσει ανθρώπινους στόχους και να ανταποκριθεί στα ανθρώπινα συναισθήματα, αλλά ικανό για απότομα ξεσπάσματα δραστηριότητας που προκαλούν το χάος παντού». 

Η επίσημη οικονομική θεωρία, που διδάσκεται στα πανεπιστήμια και εκλαϊκεύεται στις εφημερίδες και τα κανάλια, απέτυχε να εντοπίσει τις διεργασίες που οδήγησαν στην κρίση του 2008 αλλά και γενικότερα να δώσει μια πειστική εξήγηση γιατί το σύστημα, που υποτίθεται είναι το τελειότερο δημιούργημα του ανθρώπου, μπαίνει επανειλημμένα σε κρίσεις από τη γέννησή του μέχρι σήμερα. Αντίθετα, η θεωρία του Μαρξ προσφέρει το μοναδικό επιστημονικό πλαίσιο κατανόησης και τα εργαλεία για να κατανοήσουμε τη δυναμική του συστήματος.

Γι’ αυτό το λόγο ο Χάρμαν αφιέρωσε το πρώτο μέρος του βιβλίου στην εξέταση των βασικών εννοιών της θεωρίας του Μαρξ για τον καπιταλισμό. Πρόκειται για μια «επιστροφή» στον Μαρξ και σε έννοιες όπως η αξία, η υπεραξία, η εκμετάλλευση το κέρδος, η εργασία και το χρήμα, τη συσσώρευση κεφαλαίου και τον ανταγωνισμό των κεφαλαίων. Ο Χάρμαν δεν αρκείται να επαναλάβει αυτές τις βασικές έννοιες σαν να γράφει ένα αποστεωμένο «εγχειρίδιο». Μπαίνει στον κόπο να εξετάσει και να συζητήσει όλες τις αντιρρήσεις και τις αμφισβητήσεις τους, τόσο από τους αντιπάλους της μαρξιστικής θεωρίας, όσο και από κάμποσους θεωρητικούς που τοποθετούσαν τον εαυτό τους στο μαρξιστικό ρεύμα. 

Ταυτόχρονα, ο Χάρμαν «χτίζει» πάνω στις έννοιες και τη μέθοδο του Μαρξ για να συνεχίσει εκεί που σταμάτησε ο μεγάλος θεωρητικός. Τα κεφάλαια «Πέρα από τον Μαρξ, μονοπώλιο πόλεμος και κράτος» και «Οι κρατικές δαπάνες και το σύστημα» είναι πολύτιμα από κάθε άποψη. Οι κρατικές δαπάνες όπως οι γιγάντιοι εξοπλισμοί ή το «κράτος πρόνοιας» δεν υπήρχαν την εποχή του Μαρξ και κάθε σύγχρονη μαρξιστική ανάλυση πρέπει να τις εξηγήσει, αν θέλει να εξηγήσει επαρκώς, ένα σύστημα που αλλάζει διαρκώς. 

Ιστορία

Επίσης, αυτά τα κεφάλαια αποτελούν τη γέφυρα για το δεύτερο και τρίτο μέρος του βιβλίου, που αναλύουν την ιστορία του καπιταλισμού τον 20ο αιώνα και την «νέα παγκόσμια αστάθεια» που άνοιξε o ο 21ος αιώνας. Σε αυτά τα μέρη η ιστορία και η θεωρία συνδυάζονται για να δώσουν απαντήσεις σε βασικά ερωτήματα. Πώς έφτασε ο καπιταλισμός στη Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του ’30, στον παγκόσμιο πόλεμο και μετά στις δεκαετίες της μεταπολεμικής άνθησης; 

Για κάποιες δεκαετίες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η κυρίαρχη «ορθοδοξία», που επηρεαζόταν από το έργο του Κέυνς, υποστήριζε ότι η κρατική παρέμβαση στην οικονομία έχει απαλλάξει το σύστημα από την τάση του προς τις κρίσεις, και μπορούσε να συμβιβάσει τα συμφέροντα και των καπιταλιστών και των εργατών. Αυτή η μακαριότητα έγινε θρύψαλα με το ξέσπασμα της κρίσης της δεκαετίας του ’70. Ο «κεϋνσιανισμός» μπήκε στο χρονοντούλαπο και τη θέση του πήρε μια άλλη «ορθοδοξία», αυτό που ονομάστηκε νεοφιλελευθερισμός. Αν πριν η κρατική παρέμβαση θεωρούταν ο «σωτήρας» του συστήματος, τώρα γινόταν η πηγή των «στρεβλώσεων» που -μαζί με τις κατακτήσεις της εργατικής τάξης- εμπόδιζαν τις αγορές να λειτουργήσουν σωστά.

Και στις «δεκαετίες της μεγάλης αυταπάτης» όπως χαρακτηρίζει ο Χάρμαν τις δεκαετίες από το ‘90 μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα όταν «το κεφάλαιο έσπασε τους εθνικούς περιορισμούς στο εμπόριο, τις επενδύσεις και την παραγωγή» οι θεωρίες που έλεγαν ότι πλέον ζούμε σε ένα «λείο κόσμο» όπου οι αγορές λειτουργούν παγκοσμιοποιημένα με το πάτημα ενός κουμπιού έδιναν και έπαιρναν. 

Ο Χάρμαν εξηγεί πόσο μακριά από την πραγματικότητα ήταν αυτές οι θεωρίες, χωρίς να αγνοεί τις αλλαγές που είχαν γίνει. Για παράδειγμα, πράγματι ο πιστωτικός τομέας (τράπεζες, εταιρείες επενδύσεων σε χρηματοοικονομικά προϊόντα) είχαν φτάσει να παίζουν ένα ρόλο πολύ πιο σημαντικό από άλλες περιόδους του καπιταλισμού. Όμως, όπως έγραφε: «στην πραγματικότητα ο χρηματοπιστωτικός τομέας λειτουργούσε σαν ναρκωτικό για το σύστημα: φαινομενικά του έδινε μεγάλη ενέργεια και μια αίσθηση ευφορίας μετά ακολουθούσε ένας σύντομος πονοκέφαλος που τον διαδεχόταν μια ακόμη δόση ναρκωτικού, μέχρι που ξαφνικά το σύστημα ανακάλυψε ότι ο μεταβολισμός του είναι δηλητηριασμένος». 

Δέκα χρόνια μετά, ο «μεταβολισμός» δεν έχει αποκατασταθεί παρά τα αστρονομικά ποσά που έχουν ρίξει κυβερνήσεις και κεντρικές τράπεζες. Ο Χάρμαν έγραφε ότι:

 «Μπορούμε να πούμε ότι το σύστημα είναι ακόμα πιο χαοτικό απ’ ότι την εποχή του Μαρξ. Το ίδιο το μέγεθος των μονάδων που το αποτελούν το έχουν κάνει να χάσει κάποιο μέρος από την παλιά του ευλυγισία. Η καταστροφή κάποιων κεφαλαίων μέσω των περιοδικών κρίσεων, ενώ παλιότερα έδινε νέες ανάσες ζωής σε όσα κεφάλαια παρέμεναν όρθια, τώρα απειλεί να τα τραβήξει κι αυτά στην πτώση. Η παροχή ‘οξυγόνου’ από το κράτος μπορεί να αποτρέψει την πλήρη κατάρρευση του συστήματος, όμως δεν μπορεί να αποκαταστήσει τη μακροχρόνια ζωτικότητά του. Στην καλύτερη περίπτωση τέτοια γιατρικά προκαλούν ένα σύντομο διάλλειμα πυρετώδους αγαλλίασης πριν ακολουθήσει μια ακόμα κατάρρευση. Και το κόστος αυτών των γιατρικών που κρατούν στη ζωή το σύστημα αργά ή γρήγορα οδηγούν τις δυνατότητες του κράτους στα όρια τους». 

Αυτές οι γραμμές θα μπορούσαν να είχαν γραφτεί σήμερα.

Νεκροθάφτης

Ο καπιταλισμός είναι ένα «Σύστημα εκτός ελέγχου» όπως εξηγεί ο Χάρμαν στο τέταρτο μέρος του βιβλίου. Δεν είναι μόνο οι ανταγωνισμοί και οι κρίσεις που το φανερώνουν. Σε ένα εντυπωσιακό κεφάλαιο με τίτλο «τα νέα όρια του κεφαλαίου» ο Χάρμαν εξηγεί για παράδειγμα τη σχέση του καπιταλισμού με την κλιματική αλλαγή και την περιβαλλοντική καταστροφή 

Το ζήτημα είναι «Ποιος μπορεί να ανατρέψει το σύστημα και να αλλάξει τον κόσμο;» - το ερώτημα που θέτει ο τίτλος του τελευταίου κεφαλαίου του βιβλίου. Για τον Χάρμαν η απάντηση είναι ξεκάθαρη: η εργατική τάξη παραμένει ο «ιστορικός νεκροθάφτης» του καπιταλισμού. «Η θέση αυτή του Μαρξ έχει αμφισβητηθεί ακόμα περισσότερο από την ανάλυσή του για την οικονομική δυναμική του συστήματος», γράφει ο Χάρμαν, για να καταπιαστεί με μια σειρά θεωρίες που κοινή συμπέρασμα έχουν τον «αποχαιρετισμό» στην εργατική τάξη. 

Δεν αρκείται να αποδείξει, με λεπτομερή στοιχεία, ότι η εργατική τάξη είναι μεγαλύτερη από κάθε άλλη στιγμή στην πορεία του καπιταλισμού και πιο δυνατή. Εξηγεί τη δυναμική που την κάνει «τάξη για τον εαυτό της», ενεργό υποκείμενο της ανατροπής του συστήματος: «για τον καπιταλισμό θα γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να διασφαλίζει τον έλεγχό του μόνιμα… Η ίδια η ανήσυχη φύση του δεν αφήνει τη δυνατότητα σε όσους εκμεταλλεύεται να παραμένουν ικανοποιημένοι για μεγάλα χρονικά διαστήματα…». 

Οι στιγμές που οι άρχουσες τάξεις «δεν μπορούν να κυβερνάνε όπως παλιά» και οι από κάτω «δεν θα ανέχονται να κυβερνιόνται όπως παλιά» θα γίνονται πιο συχνές. Για τον Χάρμαν, που η αναφορά του είναι ο Λένιν, το κρίσιμο ρόλο θα τον παίξει η διαμόρφωση μιας πολιτικής δύναμης «που θα έχει την ικανότητα να κερδίζει μαζικά την υποστήριξη στην ιδέα της ριζικής αναδιοργάνωσης της κοινωνίας» και που θα είναι έτοιμη «σε κρίσιμες στιγμές να παίρνει την πρωτοβουλία και να οδηγεί τις μάζες στη μάχη για να επιβάλλουν αυτή την αλλαγή».


Διαβάστε επίσης
Κρις Χάρμαν - Μια επαναστατική κληρονομιά