Πριν από ογδόντα πέντε χρόνια, οι φασιστικές δυνάμεις βομβάρδισαν την πόλη Γκερνίκα στη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Η οργή για το έγκλημα ενέπνευσε τον Πάμπλο Πικάσο να δημιουργήσει έναν πίνακα - ορισμό για τη φρίκη του πολέμου.
Ήταν τέσσερις το απόγευμα. Γερμανικά αεροσκάφη Γιούνκερ και Χάινκελ, μαζί με ιταλικά Σαβόια πέταξαν ακριβώς πάνω από τον κύριο δρόμο στην πόλη Γκερνίκα και άρχισαν να ρίχνουν βόμβες θραυσματικές και εμπρηστικές. Μέσα σε τρεις ώρες, από την πόλη είχε απομείνει μόνο το κουφάρι της και 1600 από τους κατοίκους της ήταν νεκροί. Ήταν 26 Απρίλη του 1937.
Πέντε μέρες αργότερα, στο Παρίσι, ο Πικάσο άρχισε τα προσχέδια για τις μορφές ενός πίνακα που θα κρατούσε τη λέξη Γκερνίκα στα χείλη όλων των ερχόμενων γενιών, καθώς η τεχνική του “σαρωτικού βομβαρδισμού”, της εσκεμμένης και απαίσιας επίθεσης πάνω σε αμάχους μετατράπηκε στη νόρμα του σύγχρονου πολέμου.
Η αρχαία πρωτεύουσα του έθνους των Βάσκων, με το αρχαίο δέντρο όπου συνεδρίαζαν τα πρώτα της Κοινοβούλια, άνοιξε το δρόμο για ό,τι συνέβη στη Δρέσδη, τη Χιροσίμα, τη Φαλούτζα.
Και καθώς κάθε γενιά αντιμετωπίζει τη δική της Γκερνίκα, με τη δική της εμπειρία “σύγχρονου πολέμου”, το εξαιρετικό έργο του Πικάσο ξαναγεννιέται.
Το παράδοξο που εκφράζει ο πίνακας είναι το εξής: αν η “νεωτερικότητα” και ο “πολιτισμός” έχουν σκοπό να εκφράσουν την πρόοδο, την ειρήνη και την τελική απελευθέρωση ολόκληρης της ανθρωπότητας, πώς μπορούν αυτές οι λέξεις να σχετίζονται με εσκεμμένες πράξεις τρόμου και μαζικής σφαγής;
Σήμερα, το ίδιο ερώτημα παραμένει ανοιχτό για όλο και περισσότερο κόσμο. Πώς μπορεί μια τέτοιου είδους βαρβαρότητα να χαρακτηρίζει μια πολιτισμένη κοινωνία;
Ο Πικάσο ήταν ήδη διάσημος όταν ξεκίνησε ο ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος τον Ιούλη του 1936. Γεννημένος Ισπανός, είχε ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της ενήλικης ζωής του στο Παρίσι και είχε επισκεφθεί την Ισπανία δύο χρόνια νωρίτερα.
Η δημοκρατική κυβέρνηση της Ισπανίας του είχε αποδώσει συμβολικά τον τίτλο του διευθυντή του Πράδο, του μεγάλου μουσείου της Μαδρίτης. Ήταν μια χειρονομία που είχε να κάνει με την υποστήριξη που έδωσε ο μεγάλος καλλιτέχνης σε μια Δημοκρατία υπό επίθεση από τα φασιστικά στρατεύματα του στρατηγού Φράνκο.
Το Γενάρη του 1937, ο Πικάσο σχεδίασε μια σειρά από κόμικ στριπς με τίτλο “Όνειρα και ψέματα του Φρανθίσκο Φράνκο”, ακολουθώντας τις καλύτερες παραδόσεις της γκροτέσκας πολιτικής καρικατούρας.
Όμως το έργο του δεν χαρακτηριζόταν από κάποια ιδιαίτερη πολιτική κατανόηση. Μάλιστα, τα τελευταία δύο χρόνια είχε δημιουργήσει μόνο το χαρακτικό “Μινωταυρομαχία”, το οποίο περιείχε τις συνηθισμένες αγαπημένες του θεματικές: την παιδική ηλικία, την αθωότητα, το μύθο, το συμβολισμό της ταυρομαχίας και τις αντιφάσεις της σεξουαλικής επιθυμίας.
Η καταστροφή της Γκερνίκα τού πρόσφερε τη θεματική για την τοιχογραφία που θα ζωγράφιζε για το περίπτερο της Δημοκρατικής κυβέρνησης της Ισπανίας, στη διεθνή Εμπορική Έκθεση Έξπο, στο Παρίσι εκείνη τη χρονιά. Απείχε περίπου 100 μέτρα από τους μαρμάρινους αετούς του περιπτέρου της ναζιστικής Γερμανίας.
Ωστόσο, στον πίνακα δεν υπάρχει συγκεκριμένη αναφορά στον βομβαρδισμό, ούτε μάλιστα στον Εμφύλιο Πόλεμο ή την Ισπανική Επανάσταση, η οποία βίωνε εσωτερική καταστολή καθώς ζωγράφιζε ο Πικάσο.
Όλες οι μορφές στον πίνακα είναι αχρονικές – μόνο η ηλεκτρική λυχνία στο κέντρο της τοιχογραφίας αναφέρεται στον σύγχρονο κόσμο.
Στα προσχέδια, τα διαλυμένα κτίρια του φόντου διακρίνονταν. Στον τελικό πίνακα είναι τεθλασμένες και θρυμματισμένες μορφές.
Μνημειακή δύναμη
Τα πρόσωπα έχουν μια μνημειακή δύναμη, μοιάζουν σχεδόν κλασικά. Στα αριστερά η Παναγία και το Βρέφος είναι ένα γνώριμο δίδυμο. Όμως εδώ είναι λυγισμένοι, τρομοκρατημένοι, η γυναίκα ουρλιάζει, ο λαιμός του μικρού είναι μάλλον σπασμένος. Δεν υπάρχει καμία αίσθηση παρουσίας υψηλότερων δυνάμεων, μόνο η τρομερή αμεσότητα της επίθεσης. Στην άλλη πλευρά του καμβά, μια άλλη γυναίκα ουρλιάζει, και ανάμεσά τους πρόσωπα και κορμιά που τρέχουν.
Κάτω από τα πόδια τους, βρίσκεται το διαλυμένο κορμι ενός νεκρού ή πληγωμένου στρατιώτη. Το σπαθί του είναι σπασμένο μέσα στη χούφτα του. Τι να κάνει ένα σπαθί, εξάλλου, απέναντι στις βόμβες, το ηλεκτρικό μάτι του σύγχρονου κόσμου;
Και όλος ο πόνος, η αγωνία του έργου συγκεντρώνεται στο περιστραμμένο άλογο στο κέντρο της τοιχογραφίας. Θα ήταν δύσκολο να φανταστούμε έναν πιο σπαραχτικό ήχο από αυτόν που ακούμε, και πάντα τον ακούμε, από το ανοιχτό στόμα του αλόγου. Αλλά, αν η κραυγή του απευθύνεται στον ταύρο, αυτός μοιάζει παράξενα αδιάφορος, ψυχρός, απόμακρος. Ο ταύρος εμφανίζεται σε ολόκληρο το έργο του Πικάσο, ίσως ως σύμβολο της Ισπανίας, παρόλο που στο προσωπικό του λεξιλόγιο αντιπροσωπεύει τη σεξουαλική δύναμη και τον ανδρισμό.
Η αδιαφορία του ταύρου είναι ένα είδος ηθικής ήττας, μια δειλή άρνηση να αναγνωρίσει την οδύνη γύρω του, και αυτό αποτελεί επίσης ένα είδος θανάτου.
Το έργο έχει αποδοθεί με μαύρο, λευκό και γκρίζες σκιάσεις, σε έντονη αντίθεση με τη σύνθετη χρήση του χρώματος στα παλαιότερα έργα του Πικάσο. Το αποτέλεσμα είναι ένα έργο πιο καθολικό, πιο μόνιμο και διαχρονικό. Η Γκερνίκα δεν είναι ένα έργο για την Ισπανία, είναι ένα έργο για τον πόλεμο.
Αυτό που της δίνει τη δύναμη και οδηγεί κάθε γενιά να την ξανανακαλύπτει για τους δικούς της λόγους, είναι ότι αποτυπώνει τη δυσφορία και το σοκ εκείνης της στιγμής που συνειδητοποιείς πως όταν αρχίζουν και πέφτουν οι βόμβες, καθετί το ανθρώπινο βρίσκεται σε κίνδυνο.
Τότε και τώρα, οι ίδιες μέθοδοι
Τον Απρίλη του 1937, ο Πάμπλο Πικάσο διάβασε ένα άρθρο στην καθημερινή εφημερίδα του Κομμουνιστικού Κόμματος “Ουμανιτέ”, το οποίο έγραφε: “Η Γκερνίκα, η πιο αρχαία πόλη των Βάσκων, καταστράφηκε ολοσχερώς χτες το απόγευμα από βομβαρδιστικά. Ο βομβαρδισμός αυτής της ανοιχτής πόλης που βρίσκεται πολύ πίσω από τις κατειλημμένες γραμμές, κράτησε σχεδόν τρεις ώρες και ένα τέταρτο, στη διάρκεια των οποίων, ένα πανίσχυρο σμήνος αεροσκαφών δεν σταμάτησε να αδειάζει πάνω στην πόλη βόμβες άνω των 500 κιλών. Παράλληλα τα μαχητικά έκαναν βουτιές στο κέντρο της πόλης για να σαρώσουν με πυροβόλα τους αμάχους που είχαν βρει καταφύγιο στα χωράφια.” Η περιγραφή ήταν του δημοσιογράφου Τζορτζ Στιρ.
Ο βομβαρδισμός που διεξήχθη με τη βοήθεια γερμανικών και ιταλικών φασιστικών δυνάμεων αποτελούσε μέρος της εκστρατείας του φασίστα στρατηγού Φρανθίσκο Φράνκο να τσακίσει όλες τις δυνάμεις της Αριστεράς και όσους αντιστέκονταν στην προσπάθειά του να αρπάξει την εξουσία. Ήταν το κίνητρο για να ζωγραφίσει ο Πικάσο το έργο “Γκερνίκα”.
Ο Στιρ, που βρισκόταν στη χώρα των Βάσκων εκείνες τις μέρες, συγκλονίστηκε όχι μόνο από την ένταση της σφαγής στη Γκερνίκα, αλλά από τη χρήση του εναέριου βομβαρδισμού, στοχευμένου προς τους αμάχους σε μαζική κλίμακα. Έγραψε: “Η επιδρομή στη Γκερνίκα είναι πρωτοφανής στη στρατιωτική ιστορία. Η Γκερνίκα δεν αποτελούσε στρατιωτικό στόχο. Ένα εργοστάσιο που παράγει στρατιωτικό υλικό βρίσκεται έξω από την πόλη και δεν το ακούμπησαν. Ο στόχος του βομβαρδισμού φαίνεται ότι ήταν η καταρράκωση του ηθικού των αμάχων και η καταστροφή του λίκνου του βασικού έθνους.”
Ενώ η Γκερνίκα έφερε στην παγκόσμια προσοχή τη φρίκη των εναέριων βομβαρδισμών, δεν επρόκειτο για κάτι μοναδικό στη στρατιωτική ιστορία. Οι ίδιες τεχνικές είχαν ήδη χρησιμοποιηθεί για την καταστολή της αντίστασης στις αποικίες από διάφορες ευρωπαϊκές δυνάμεις.
Ο πρώτος βομβαρδισμός από αέρος πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβρη του 1911 από την ιταλική αεροπορία, που βομβάρδισε την Τρίπολη της Λιβύης για να τσακίσει μια αραβική εξέγερση. Από την αρχή ο στόχος της χρήσης του ήταν να τρομοκρατηθούν οι άμαχοι. Μια επίσημη αναφορά των Ιταλών σημείωνε πως οι βόμβες “είχαν έναν υπέροχο αντίκτυπο στο ηθικό των Αράβων”.
Τον καιρό του βομβαρδισμού της Γκερνίκα, οι Βρετανοί είχαν ήδη χρησιμοποιήσει τον βομβαρδισμό από αέρος ενάντια σε ξεσηκωμούς στο Ιράκ, το Αφγανιστάν και την Αίγυπτο, όπως και ενάντια στο Σουλτάνο του Νταρφούρ.
Και κάποια άλλα πράγματα δεν έχουν αλλάξει από τον καιρό της Γκερνίκα, όπως η προσπάθεια να πέσει το φταίξιμο σε “τρομοκράτες” μετά από κάθε σφαγή. Όταν απλώθηκαν τα νέα για την καταστροφή της πόλης, ο Φράνκο αρνήθηκε τη σφαγή. Ο επικεφαλής του γραφείου τύπου του είπε πως βάσκοι σαμποτέρ είχαν βάλει δυναμίτες στην πόλη.
Μια ακόμη τακτική που χρησιμοποιείται και σήμερα είναι η διασπορά προπαγανδιστικών φυλλαδίων για να προκληθεί φόβος και πανικός στον ντόπιο πληθυσμό. Λίγο πριν την καταστροφή της Γκερνίκα, ο στρατός του Φράνκο έριχνε φυλλάδια στις μεγάλες πόλεις της χώρας των Βάσκων προειδοποιώντας “Αν η υποταγή σας δεν είναι άμεση, θα ισοπεδώσω τη Βισκαϊκή (επαρχία των Βάσκων), ξεκινώντας με τις πολεμικές βιομηχανίες. Έχω τα μέσα για να το καταφέρω”.
Ίδιες μεθόδους με της Γκερνίκα χρησιμοποίησαν οι ιμπεριαλιστές στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, στο Βιετνάμ, μέχρι τους πρόσφατους πολέμους στο Ιράκ, το Λίβανο και την Παλαιστίνη.
Η επέτειος της καταστροφής της Γκερνίκα είναι μια σημαντική ευκαιρία να θυμηθούμε και να θυμίσουμε σε όλους τι σημαίνει ιμπεριαλισμός και τι σημαίνει φασιστική φρίκη.