Η αιτία που οδήγησε στην έκρηξη της επανάστασης ήταν η αυξανόμενη αντίσταση της μοναρχίας και των αριστοκρατών στην άνοδο της νέας αστικής τάξης. Στις αρχές του 18ου αιώνα η Γαλλία ανταγωνίζονταν με την Βρετανία για το ποια θα είναι η παγκόσμια υπερδύναμη. Η αστική τάξη είχε αναπτυχθεί κάτω από την προστασία της μοναρχίας, που τη χρησιμοποίησε σαν αντίβαρο στην δύναμη των παλιών ευγενών για να χτίσει ένα ισχυρό συγκεντρωτικό κράτος. Όμως, για μια σειρά λόγους αυτή η περίοδος της άνθησης και της συνεργασίας έδινε τη θέση της σε μια περίοδο κρίσης και σύγκρουσης.
Το 1789 ο βασιλιάς Λουδοβίκος 16ος αναγκάστηκε να συγκαλέσει τις «Γενικές Τάξεις». Ήταν ένας παλιός, φεουδαρχικός θεσμός στον οποίο αντιπροσωπεύονταν οι τρεις «τάξεις»: ο κλήρος, οι ευγενείς και όλοι οι υπόλοιποι, η λεγόμενη «τρίτη τάξη». Προφανώς οι δυο πρώτες διέθεταν τη μερίδα του λέοντος στην εκπροσώπηση. Τον Ιούνη οι εκπρόσωποι αυτής της «τρίτης τάξης» ανακηρύχτηκαν Εθνοσυνέλευση και έτσι ξεκίνησε η αλυσίδα των γεγονότων που οδήγησε στην κατάληψη της Βαστίλης.
Τρίχρωμη
Ο βασιλιάς αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να φορέσει τη τρίχρωμη κονκάρδα που συμβόλιζε τις λέξεις «Ελευθερία Ισότητα Αδελφότητα». Η Εθνοσυνέλευση ενέκρινε τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και όλα έμοιαζαν να έχουν τελειώσει: η Γαλλία θα γινόταν μια συνταγματική μοναρχία κάπως σαν της Αγγλίας.
Όμως, τα πράγματα κύλησαν εντελώς διαφορετικά. Ο βασιλιάς και η αριστοκρατία κοιτούσαν προς το φεουδαρχικό παρελθόν και η νέα αστική τάξη προς το καπιταλιστικό μέλλον. Οι πρώτοι δεν εννοούσαν να αποδεχτούν μια υποδεέστερη θέση σε σχέση με τους δεύτερους. Οι ανησυχίες και η λύσσα τους γινόταν ακόμα μεγαλύτερη από την είσοδο των «από κάτω» στην σκηνή: οι αγρότες άρχισαν να καίνε τα αρχοντικά των ευγενών, οι φτωχοί στις πόλεις υιοθετούσαν παράξενες ιδέες για την κοινωνία, όπου η «φυσική τάξη πραγμάτων» της υποταγής των πολλών στους λίγους αμφισβητούνταν όλο και πιο ριζοσπαστικά.
Στα τέσσερα χρόνια που ακολούθησαν, μια σειρά πολιτικές ομαδοποιήσεις προσπάθησαν να πετύχουν ένα συμβιβασμό με το «παλιό καθεστώς», από το φόβο για το που θα οδηγήσει η σύγκρουση. Και κάθε φορά μια πιο ριζοσπαστική πολιτική δύναμη εμφανιζόταν για να σπρώξει την σύγκρουση μέχρι τέλους, για να υπηρετήσει πιο αδιάλλακτα τα συμφέροντα της αστικής τάξης απέναντι σε εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς.
Μέσα σε λίγους μήνες το Παρίσι απέκτησε 250 εφημερίδες και περιοδικά και μια ολόκληρη σειρά από «λέσχες» -πολιτικής συζήτησης αλλά και οργάνωσης. Συνήθως έπαιρναν τις ονομασίες από τους χώρους που συνεδρίαζαν, εκκλησίες και μοναστήρια ως επί το πλείστον. Μια τέτοια λέσχη ήταν των Γιακωβίνων, με ηγέτη του Ροβεσπιέρο. Αρχικά το υψηλό κόστος της συνδρομής σήμαινε ότι τα μέλη της προέρχονταν από τα ευκατάστατα στρώματα της «μεσαίας τάξης». Σύντομα αυτό θα άλλαζε. Μια άλλη, πιο εύκολα προσβάσιμη, ήταν των Κορδελιέρων, με ηγέτη τον Δαντόν. Ο Μαρά απηχούσε τις ιδέες τους στην εφημερίδα του Ο Φίλος του Λαού -και επηρέαζε με τις ριζοσπαστικές του θέσεις το «πεζοδρόμιο», το κίνημα στις γειτονιές του Παρισιού.
Την Εθνοσυνέλευση διαδέχτηκε η Νομοθετική Συνέλευση και αυτή με τη σειρά της η Συμβατική Συνέλευση. Αυτή αποφάσισε να καταργήσει τη μοναρχία και να ανακηρύξει τη Γαλλία δημοκρατία. Ο Λουδοβίκος μετά από μια σειρά αποτυχημένες συνωμοσίες που είχαν συμβάλει στην ριζοσπαστικοποίηση της επανάστασης, οδηγήθηκε στη φυλακή. Αποκεφαλίστηκε τον Γενάρη του 1793.
Οι Γιακωβίνοι είχαν ξεκαθαρίσει ότι μόνο τα πιο ανελέητα μέτρα θα έσωζαν την επανάσταση. Ήταν μειοψηφία στη Συντακτική, αλλά οι 23 αντιπρόσωποι του Παρισιού ανήκαν στην ομάδα τους. Αντίπαλοί τους ήταν οι Γιρονδίνοι (πήραν το όνομά τους από μια περιοχή της δυτικής Γαλλίας) που γίνονταν όλο και πιο συμβιβαστικοί. Στη μέση ήταν ο λεγόμενος «βάλτος» -αντιπρόσωποι που τραβιόνταν πότε στο ένα και πότε στο άλλο στρατόπεδο.
Κομμούνα
Η αντιπαράθεση δεν έληξε με κοινοβουλευτικό τρόπο. Οι Γιακωβίνοι στηρίχτηκαν στους Αβράκωτους του Παρισιού που ήταν οργανωμένοι στα «τμήματα» της Κομμούνας (κάτι σαν δήμος) για να επικρατήσουν. Οι Αβράκωτοι είχαν πάρει την ονομασία επειδή φορούσαν μακριά παντελόνια και όχι μέχρι το γόνατο όπως οι αριστοκράτες και οι πλούσιοι.
Τριάντα τρία τμήματα της Κομμούνας –οι πιο φτωχές συνοικίες- εκλέξανε μια επαναστατική επιτροπή. Η καμπάνα του συναγερμού από το κτίριο της Κομμούνας άρχισε να χτυπάει. Ογδόντα χιλιάδες ένοπλοι διαδηλωτές –ένας τεράστιος αριθμός για την εποχή- περικύκλωσε την Συμβατική και της επέβαλε να ψηφίσει την σύλληψη των Γιρονδίνων.
Η Επανάσταση βρισκόταν σε θανάσιμο κίνδυνο. Ο στρατός της Αυστρίας καταλάμβανε τη μια πόλη μετά την άλλη. Μια συνωμοσία παρέδωσε την Τουλόν με το ναύσταθμο και ένα μεγάλο τμήμα του στόλου στους Βρετανούς. Επικεφαλής της ήταν Γιρονδίνοι που ήταν «μετριοπαθείς» και «ανθρωπιστές» όταν επρόκειτο για αριστοκράτες, αλλά δεν είχαν πρόβλημα να χύσουν το αίμα του «όχλου». Λίγες βδομάδες πριν ο Ισνάρ, ο Γιρονδίνος πρόεδρος της Συμβατικής είχε απαντήσει σε μια αντιπροσωπεία των «τμημάτων» ότι αν επιμείνουν στα αιτήματά τους «Το Παρίσι θα ισοπεδωθεί… και στο μέλλον θα ψάχνουν στις όχθες του Σηκουάνα για τα ίχνη του». Στη Λυών ξέσπασε μοναρχική εξέγερση, το ίδιο και στη Βανδέα. Δολοφονήθηκε ο Μαρά, ο «φίλος του λαού».
Η απάντηση των Γιακωβίνων ήταν διπλή. Καταρχήν οργάνωσαν την οικονομία για πόλεμο, πχ εθνικοποίησαν όλα τα χυτήρια που έφτιαχναν κανόνια. Μια τέτοια προσπάθεια απαιτούσε πάταξη της κερδοσκοπίας και του λαθρεμπορίου και ταυτόχρονα διασφάλιση του εφοδιασμού σε βασικά αγαθά, σιτάρι για ψωμί, στο Παρίσι και τις πόλεις που έλεγχαν. Έτσι οι ιδεολογικοί και πολιτικοί εκπρόσωποι της αστικής τάξης αναγκάστηκαν να «πειθαρχήσουν» τους καπιταλιστές: κάμποσοι μεγαλέμποροι και τραπεζίτες κατέληξαν στη φυλακή και τη λαιμητόμο, και με νόμο επιβλήθηκε διατίμηση στη τιμή του ψωμιού.
Παράλληλα πήραν σκληρά μέτρα καταστολής. Οι μήνες που ακολούθησαν έχουν μείνει στην ιστορία ως «Ο Τρόμος». Σήμερα μας τους παρουσιάζουν σαν ένα αιμοσταγή παραλογισμό κάποιων φανατικών όπως ο Ροβεσπιέρος ή ο Σαιν Ζυστ που ήθελαν να επιβάλλουν το όραμά τους για την κοινωνία. Η ίδια κατηγορία θα εκτοξευόταν περίπου ενάμιση αιώνα αργότερα ενάντια στον Λένιν, τον Τρότσκι και τους μπολσεβίκους, μετά τον Οκτώβρη του 1917.
Η αλήθεια είναι ότι ο «Τρόμος» ήταν η αυτοάμυνα της επανάστασης. Όπως είπε ο Σαιν Ζυστ, «όποιος μισοκάνει μια επανάσταση σκάβει το λάκκο του». Ή όπως το έθεσαν πιο ωμά ο Ερμπουά και ο Φουσέ στη Λυών: «Έχει περάσει ο καιρός των ημίμετρων και των αναβολών. Βοηθείστε μας να καταφέρουμε αποφασιστικά πλήγματα ή θα τα υποστείτε οι ίδιοι. Ελευθερία ή Θάνατος. Σκεφτείτε και αποφασίστε».
Χωρίς αποζημίωση
Όμως, το καθεστώς των Γιακωβίνων δεν ήταν μόνο αίμα και τρόμος. Η Συμβατική κατάργησε κάθε φεουδαρχικό φόρο υποτέλειας και «δοσίματα» στους ευγενείς και την Εκκλησία χωρίς καμιά αποζημίωση για τους παλιούς ιδιοκτήτες. Οι αγρότες πήραν τη γη, οριστικά. Το Σύνταγμα του 1793 καθιέρωνε το γενικό εκλογικό δικαίωμα (για τους άνδρες) χωρίς καμιά προϋπόθεση ιδιοκτησίας και το δικαίωμα των πολιτών να εξεγείρονται με τα όπλα ενάντια σε μια τυραννική κυβέρνηση.
Τον Φλεβάρη του 1794 η Συμβατική προχώρησε σε ένα άλλο, κοσμοϊστορικής σημασίας, μέτρο: νομοθέτησε τη κατάργηση της δουλείας σε όλα τα γαλλικά εδάφη. Αυτό αφορούσε και την Αϊτή που είχε τυλιχτεί στις φλόγες της επανάστασης των «Μαύρων Γιακωβίνων» με επικεφαλής τον Τουσέν λ’ Ουβερτίρ. Ένας μαύρος επαναστάτης ανέβηκε στο προεδρείο της Συμβατικής μέσα σε θύελλα χειροκροτημάτων.
Η Γαλλική Επανάσταση ήταν αστική γιατί ξεκαθάρισε το έδαφος –με τη φωτιά και το σίδερο- για την ανάπτυξη του καπιταλισμού. Έδωσε το κράτος στους αστούς, και στην ηγεσία της ήταν αστοί –για την ακρίβεια οι ιδεολογικοί τους εκπρόσωποι, οι «οργανικοί διανοούμενοι» αυτής της τάξης.
Ταυτόχρονα όμως, έθετε κι ένα ερώτημα: τι σημαίνει πραγματικά «ελευθερία ισότητα αδελφότητα»; Μπορεί να υπάρξει πραγματική δημοκρατία με τον πλούτο συγκεντρωμένο στα χέρια των λίγων; Η «άκρα αριστερά» της προσπάθησε να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα. Χωρίς τους «Αβράκωτους», τον «όχλο του Παρισιού» και τις ριζοσπαστικές ιδέες και οργανώσεις τους, η Γαλλική Επανάσταση δεν θα γινόταν ποτέ «Μεγάλη», το πρότυπο για όλους τους επαναστάτες μέχρι την επόμενη: την επανάσταση των εργατών στη Ρωσία το 1917.