Η Ρωσία των Τσάρων ήταν συνώνυμη για εκατομμύρια ανθρώπους σε όλον τον κόσμο με την τυραννία και τον σκοταδισμό. Όμως, στις αρχές του 1905 αυτή η πανίσχυρη Αυτοκρατορία, μια από τις Μεγάλες Δυνάμεις, έχανε τον πόλεμο με την Ιαπωνία που είχε ξεκινήσει το 1904. Η ήττα προκάλεσε μια ρωγμή από την οποία εισέβαλε στο προσκήνιο μια νέα κοινωνική δύναμη, η εργατική τάξη.
Τον Δεκέμβρη του 1904 τέσσερις εργάτες απολύθηκαν στο εργοστάσιο Πουτίλοφ στην πρωτεύουσα, την Αγία Πετρούπολη, επειδή προσχώρησαν σε ένα ημιεπίσημο «συνδικάτο». Επικεφαλής του ήταν η περίεργη φιγούρα του Γκιόργκι Γκαπόν, παπά και πληροφοριοδότη της αστυνομίας. Το Πουτίλοφ ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο εργοστάσιο στην Ευρώπη. Με περίπου 13.000 εργάτες ήταν λίγο μικρότερο από το τεράστιο εργοστάσιο του Κρουπ στη Γερμανία.
Όταν οι εργάτες του κατέβηκαν σε απεργία διαμαρτυρίας άναψαν μια φωτιά σε όλη την πόλη. Περίπου 150.000 εργάτες σε 382 εργοστάσια κατέβηκαν σε απεργία, διακόπτοντας το ηλεκτρικό ρεύμα και τις εφημερίδες. Σύντομα, με την παρέμβαση των σοσιαλδημοκρατών (έτσι ονομάζονταν οι μαρξιστές εκείνη την εποχή) στις συνελεύσεις του ασφαλίτικου συνδικάτου δίπλα στα οικονομικά μπήκαν και πολιτικά αιτήματα: το οκτάωρο και ελεύθερα συνδικάτα για τους εργάτες, η γη στους αγρότες, τέρμα στον πόλεμο και Συντακτική Συνέλευση.
Στις 9 Γενάρη διακόσιες χιλιάδες εργάτες και εργάτριες με τα παιδιά τους, μπήκαν πίσω από τον παπά-Γκαπόν σε μια ειρηνική διαδήλωση στα Χειμερινά Ανάκτορα. Κρατούσαν πορτρέτα του Τσάρου, θρησκευτικά λάβαρα και αυτοκρατορικές σημαίες. Ζητούσαν ταπεινά να τους δικαιώσει. Πήραν μια βροχή από σφαίρες και σπαθιές από τους έφιππους Κοζάκους. Οι νεκροί ήταν εκατοντάδες. Η «Ματωμένη Κυριακή» ήταν η αρχή της επανάστασης.
Ένα πελώριο κύμα οργής σηκώθηκε. Εκφράστηκε με ένα πολύ μοντέρνο μέσο: την απεργία. Ένα εκατομμύριο εργάτες και εργάτριες κατέβηκαν σε απεργία –για την ακρίβεια μια σειρά απεργιών- σε δυο μήνες. Οι πρώτες, μικρές, απεργίες είχαν γίνει στην Πετρούπολη το 1896, μόλις εννιά χρόνια πριν.
Απεργία
Το απεργιακό κύμα διαμαρτυρίας έμοιαζε να καταλαγιάζει όταν τέλειωνε το πρώτο τρίμηνο της χρονιάς. Όμως, το καζάνι συνέχιζε να βράζει: αναρίθμητοι μικροί αγώνες ξεσπούσαν καθώς οι εργάτες, προσπαθούσαν να πάρουν κάτι χειροπιαστό από το νέο αέρα ελευθερίας που άρχισε να πνέει στη χώρα. Ένα παράδειγμα ήρθε από τον Στόλο της Μαύρης Θάλασσας. Η εξέγερση των ναυτών στο θωρηκτό Ποτέμκιν στα τέλη του Ιούνη ήταν μια είδηση που έκανε τον γύρο του κόσμου (και ενέπνευσε τον Σεργκέι Αιζενστάιν να κάνει την κλασσική πλέον ομώνυμη ταινία το 1925).
Τον Σεπτέμβρη αυτά τα αγωνιστικά ρυάκια ενώθηκαν σε ένα νέο πελώριο ποτάμι. Το ρόλο του πυροδότη τον έπαιξαν οι στοιχειοθέτες των τυπογραφείων της Μόσχας. Κατέβηκαν σε απεργία απαιτώντας να πληρώνονται και για τα σημεία στίξης. Οι συνάδελφοί τους στη Πετρούπολη κατέβηκαν κι αυτοί σε απεργία. Αλλά τη φωτιά την έβαλαν οι σιδηροδρομικοί. Κήρυξαν απεργία με αιτήματα το οχτάωρο, πολιτικές ελευθερίες και σύγκληση Συντακτικής Συνέλευσης.
Στην Ρωσία του 1905 οι αποστάσεις που χώριζαν κυριολεκτικά και μεταφορικά, τους καλοπληρωμένους μεταλλεργάτες, τις εργάτριες στα κλωστήρια ή τις υπηρέτριες, τους εργάτες στο πετρέλαιο στο Μπακού και τους Εβραίους ραφτάδες και τσαγκάρηδες στη Βίλνα και το Μινσκ, ήταν αστρονομικές. Οι γραμμές του σιδηροδρόμου τις γεφύρωσαν.
Οι σιδηροδρομικοί ξεσήκωναν και τις πιο κοιμισμένες πόλεις, τα πιο διαφορετικά κομμάτια εργατών. Και παντού, τα οικονομικά αιτήματα συγχωνεύονταν, με τα πολιτικά. Τα αιτήματα για αυξήσεις συμπληρώνονταν από το αίτημα «δημοκρατία και γενικό εκλογικό δικαίωμα». Στη δυτική Ευρώπη το οχτάωρο ήταν για το εργατικό κίνημα μουσική του μακρινού μέλλοντος. Οι «καθυστερημένοι» εργάτες της Ρωσίας απαιτούσαν «το οχτάωρο και ένα τουφέκι».
Μέσα σε αυτή τη μάχη γεννήθηκαν οργανώσεις που ένωναν τα διαφορετικά τμήματα της τάξης σε μια ενιαία δύναμη. Τα συνδικάτα, που εμφανίστηκαν στις νέες πιο ελεύθερες συνθήκες, οργάνωναν εργάτες κατά κλάδους ή επαγγέλματα. Η μεγάλη καινοτομία, ήταν το σοβιέτ, το συμβούλιο των εργατών αντιπροσώπων.
Συμβούλια
Το σοβιέτ της Πετρούπολης ιδρύθηκε στις 13 Οκτώβρη, στη συνάντηση 43 αντιπροσώπων από εργοστάσια που απεργούσαν. Στο απόγειό του συσπείρωνε 562 αντιπροσώπους οι οποίοι αντιπροσώπευαν 200.000 εργάτες από 147 εργοστάσια και 16 συνδικάτα. Το παράδειγμα της Πετρούπολης ακολούθησαν και άλλες πόλεις. Η εργατική τάξη στη Ρωσία ήταν μικρή. Στα εργοστάσια δούλευαν περίπου 2,5 εκατομμύρια εργάτες και εργάτριες. Ο κόσμος που εκφραζότανε στα σοβιέτ ήταν ένα μικρό τμήμα ενός πληθυσμού που ξεπερνούσε τα 150 εκατομμύρια.
Όμως, τα σοβιέτ έγιναν η μοναδική δημοκρατική εναλλακτική λύση στον Τσαρισμό. Ήταν το εργατικό «κοινοβούλιο» αλλά πολύ διαφορετικό από τα αστικά, του τότε και του σήμερα. Οι «βουλευτές» ήταν εργάτες που συνέχιζαν να δουλεύουν και να πληρώνονται όπως οι συνάδελφοί τους και ήταν ανακλητοί ανά πάσα στιγμή. Και δεν ψήφιζαν απλά ωραίες αποφάσεις. Τις εφάρμοζαν.
Μια τέτοια απόφαση ήταν η επιβολή του οχτάωρου. Κάποια εργοστάσια της Πετρούπολης άρχισαν να σταματάνε τη δουλειά μόλις συμπλήρωναν οχτώ ώρες δουλειάς. Το σοβιέτ αποφάσισε να επεκτείνει το μέτρο σε όλα τα εργοστάσια. Σε πολλά οι εργάτες «σχολάγανε» με κόκκινες σημαίες και επαναστατικά τραγούδια.
Όταν ο Τσάρος ανακοίνωσε τελικά στις 16 Οκτώβρη τα σχέδια για κάποιου είδους Σύνταγμα και κοινοβούλιο, το σοβιέτ κήρυξε απεργία καταγγέλλοντας τις μανούβρες του Τσαρισμού. Αυτό είναι ένα κομμάτι χαρτί, έλεγε ο Τρότσκι, ο 26χρονος πρόεδρος του σοβιέτ, στο συγκεντρωμένο πλήθος, κοιτάξτε μπορεί να τσαλακωθεί με μια κίνηση και έσφιγγε την κυβερνητική ανακοίνωση στο χέρι του. Την ελευθερία μας θα την κερδίσουμε εμείς!
Λίγες μέρες μετά, το καθεστώς κήρυξε στρατιωτικό νόμο στην Πολωνία και την Κρονστάνδη, συλλαμβάνοντας «ύποπτους» ναύτες και στρατιώτες. Πάλι το σοβιέτ οργάνωσε μια μεγάλη απεργία συμπαράστασης και οι συλληφθέντες αφέθηκαν ελεύθεροι. Όταν οι Μαύρες Εκατονταρχίες, οι παρακρατικές συμμορίες, προσπάθησαν να οργανώσουν πογκρόμ κατά των Εβραίων, το σοβιέτ κινητοποίησε τα μέλη του για να τους δώσουν ένα καλό μάθημα.
Τον Νοέμβρη ο αγώνας για το οχτάωρο ξεκίνησε πάλι. Αλλά αυτή τη φορά, οι καπιταλιστές ήταν και φοβισμένοι και προετοιμασμένοι. Φοβισμένοι γιατί η εργατική τάξη πάλευε για τα δικά της ταξικά συμφέροντα και οργανωνόταν ως τέτοια. Ήταν προετοιμασμένοι γιατί είχαν αποφασίσει ότι με τον Τσάρο και τους χωροφύλακές του μπορούσαν να τα βρουν με αμοιβαίο όφελος.
Η απάντησή τους στη νέα απεργία ήταν ένα γενικό λοκ-αουτ στην Πετρούπολη. Οι εργάτες ηττήθηκαν και η ήττα τους έκανε τον Τσάρο, τους καπιταλιστές και κάθε λογής αντιδραστικούς να αναθαρρήσουν.
Το κίνημα ερχόταν αντιμέτωπο με την πραγματικότητα της ισχύος του κράτους. Οι απεργίες και οι διαδηλώσεις είχαν δημιουργήσει μια τεράστια σφαίρα ελεύθερης πολιτικής ζωής και δράσης. Όμως, για να μην γυρίσουν τα πράγματα πίσω, έπρεπε να συντριφτεί το τσαρικό κράτος. Κι αυτό απαιτούσε πραγματικά όπλα. Το κράτος χτύπησε πρώτο. Στις αρχές Δεκέμβρη ο στρατός περικύκλωσε την αίθουσα συνεδριάσεων του σοβιέτ της Πετρούπολης και συνέλαβε όλα τα μέλη του.
Το κέντρο του κινήματος μετακινήθηκε στη Μόσχα. Εκεί το σοβιέτ κήρυξε απεργία και οι μπολσεβίκοι (όχι μόνοι τους) πρωταγωνίστησαν σε μια ένοπλη εξέγερση που κράτησε εννιά μέρες. Η εξέγερση απομονώθηκε και συντρίφτηκε.
Πρόβα
Το 1905 ήταν η «γενική πρόβα» της επανάστασης όπως θα έγραφε ο Λένιν. Έδειξε τη δύναμη που έχει η εργατική τάξη να απελευθερώσει όλη την κοινωνία. Το πρώτο πράγμα που έκαναν οι επαναστατημένοι εργάτες το 1917 ήταν να ξαναστήσουν τα σοβιέτ, πιο δυνατά από το 1905.
Ήταν επίσης και η «γενική πρόβα» για την Αριστερά της εποχής. Στη διάρκεια της επανάστασης δοκιμάστηκαν στρατηγικές και οργανώσεις.
Οι μενσεβίκοι έβγαλαν το συμπέρασμα ότι ο μόνος δρόμος για να έρθει η δημοκρατία ήταν η συμμαχία με την προοδευτική αστική τάξη. Το εργατικό κίνημα έπρεπε να είναι η αριστερή πτέρυγα της δημοκρατικής αντιπολίτευσης.
Αντίθετα, οι μπολσεβίκοι υποστήριζαν, πριν ακόμα την επανάσταση, ότι η δημοκρατία δεν θα έρθει από τη συνεργασία με τους δειλούς και συμβιβασμένους αστούς φιλελεύθερους αλλά με τη συμμαχία της εργατικής τάξης και της αγροτιάς και την εγκαθίδρυση μιας επαναστατικής κυβέρνησης από κόμματα που θα εκφράζουν αυτές τις τάξεις.
Όμως, το 1905 έθεσε στην ατζέντα ένα κρίσιμο ζήτημα. Ο Τρότσκι το διατύπωσε με τη μορφή μιας ρητορικής ερώτησης. Η εργατική τάξη που θα ανατρέψει την απολυταρχία του Τσάρου θα γυρίσει στα εργοστάσια για να υποφέρει από την απολυταρχία του αφεντικού και του διευθυντή; Η απάντησή του ήταν, όχι. Η εργατική τάξη μπορεί να πάρει την εξουσία για λογαριασμό της, να «επιβάλει τη δικτατορία της» και να ανοίξει το δρόμο για τη σοσιαλιστική επανάσταση στην Ευρώπη.
Χωρίς την εμπειρία του 1905 οι μπολσεβίκοι και ο Λένιν δεν θα μπορούσαν να παίξουν το ρόλο που έπαιξαν το 1917. Τότε έμαθαν να λειτουργούν σαν μαζικό επαναστατικό κόμμα. Χωρίς τις ιδέες του Τρότσκι το 1917 δεν θα είχε τη στρατηγική που το οδήγησε στη νίκη.