Για τους αστούς ιστορικούς που ασχολιόνται με την ρώσικη επανάσταση αυτή η διαδρομή ήταν προδιαγεγραμμένη. Οι μπολσεβίκοι καθυπόταξαν τους εχθρούς τους με τη βία, φυσικό ήταν να ξεκαθαρίσουν τους μεταξύ τους λογαριασμούς με τον ίδιο τρόπο, λέει αυτό το επιχείρημα. Σε άλλες πιο εκλεπτυσμένες εκδοχές του ήταν ο «γιακωβινισμός» των μπολσεβίκων, ο «καπελωτικός» τρόπος δράσης τους που τους οδήγησε πρώτα να χειραγωγήσουν τις «αγνές» μάζες τον Οκτώβρη του 1917 για να επιβάλλουν μια στυγνή δικτατορία η οποία εξελίχθηκε σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς. Αυτή η άποψη είναι ιδιαίτερα αγαπητή στους κύκλους της αναρχίας και των διάφορων «ελευθεριακών» τάσεων με αναφορά στον μαρξισμό.
Και είναι λάθος από την αρχή ως το τέλος, το γιατί μπορούμε να το διαπιστώσουμε διαβάζοντας και αυτόν τον τόμο του Κλιφ, μαζί με μια σειρά άλλα έργα του. Ο Κλιφ -ακολουθώντας τα χνάρια του ίδιου του Τρότσκι και γενικά του ιστορικού υλισμού- παραμένει πιστός στη ρήση του Μαρξ, «οι άνθρωποι κάνουν την ιστορία τους αλλά όχι σε συνθήκες που επιλέγουν οι ίδιοι».
Οι συνθήκες που δεν επέλεξαν οι μπολσεβίκοι -και γενικά η εργατική τάξη της Ρωσίας- ήταν η απομόνωση της Επανάστασης στην καθυστερημένη, κατεστραμμένη και ετοιμοθάνατη Ρωσία των πρώτων χρόνων της δεκαετίας του 1920.
Εκφυλισμός
Οπως σημειώνει ο Κλιφ: «Ο γραφειοκρατικός εκφυλισμός της Ρώσικης Επανάστασης και η επικράτηση του Στάλιν είχαν τις ρίζες τους στην οικονομική και κοινωνική καθυστέρηση της Ρωσίας και στην απομόνωσή της. Ο εμφύλιος πόλεμος είχε σαν αποτέλεσμα την εξάρθρωση του προλεταριάτου ως τάξη. Την ανασύνταξή του την έκανε ακόμα πιο δύσκολη η ήττα του διεθνούς προλεταριάτου -των γερμανικών επαναστάσεων του 1918 και του 1923, της Γενικής Απεργίας στην Βρετανία το 1926 και της Κινέζικης Επανάστασης του 1925-1927. Οι εργάτες ήταν καταβεβλημένοι και αποθαρρυμένοι. Αυτό ήταν το πλαίσιο για την επικράτηση της γραφειοκρατίας με επικεφαλής τον Στάλιν».
Συνήθως, οι αναλύσεις για την Ρωσία της ΝΕΠ (της Νέας Οικονομικής Πολιτικής) και τις επιλογές που άνοιγαν μπροστά στο μπολσεβίκικο κόμμα, όσο κριτική άποψη και να έχουν για τον Στάλιν και τη κοινωνία που διαμορφώθηκε στην Ρωσία τα επόμενα χρόνια, επιμένουν να εξετάζουν το αντικείμενό τους ξεκομμένα από το διεθνές περιβάλλον. Κι όμως, το τι έγινε στην Ρωσία και στο κομμουνιστικό κόμμα εκείνα τα χρόνια καθορίστηκε αποφασιστικά από έναν παράγοντα που επισημαίνει ξανά και ξανά ο Κλιφ σε αυτόν τον τόμο: την ήττα της διεθνούς επανάστασης.
Για την Γερμανική Επανάσταση δεν χρειάζεται να πούμε πολλά σε αυτό το σημείο, το βιβλίο του Κρις Χάρμαν που κυκλοφορεί από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο δίνει μια πλήρη και συνολική εικόνα της επανάστασης και της σημασίας που είχε η έκβασή της για την πορεία της Ρωσίας αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας συνολικά. Σε αυτό τον τόμο ο Τόνι Κλιφ δίνει μια συνοπτική εικόνα της Γερμανικής Επανάστασης επικεντρωμένη στη κορύφωση και την οριστική ήττα της το 1923. Εξηγεί τον ρόλο που έπαιξε στις αντιπαραθέσεις που μόλις έπαιρναν συγκεκριμένη μορφή στο κομμουνιστικό κόμμα.
Ομως, τα κεφάλαια που αφορούνε την Κινέζικη Επανάσταση του 1925-1927 και την Γενική Απεργία στην Βρετανία τον Μάη του 1926 είναι εξίσου σημαντικά και ενδιαφέροντα. Πρώτον, για τον απλό λόγο ότι η βιβλιογραφία στα ελληνικά για αυτά τα ιστορικά γεγονότα είναι από φτωχότατη ως ανύπαρκτη. Δεύτερον, γιατί τα δυο αυτά γεγονότα είναι και μια απόδειξη για το πόσο δίκιο είχαν οι μπολσεβίκοι, ο Λένιν, ο Τρότσκι, όταν το 1917 «στοιχημάτιζαν» στην παγκόσμια επανάσταση. Ο ρώσικος Οκτώβρης δεν ήταν προϊόν απλά των αντιθέσεων της ρώσικης κοινωνίας, αλλά του παγκόσμιου καπιταλισμού όπως εκφράστηκαν στο Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Και σε αυτή την αρένα κρίθηκε η μοίρα του. Επίσης, μιας κι η συζήτηση για την Κίνα σήμερα επανέρχεται εν μέσω οικονομικής κρίσης -και στην αριστερά- χρήσιμο είναι να πάρουμε μια γεύση για την πραγματική και άγνωστη επανάσταση των εργατών της Κίνας, και την τραγική κατάληξή της.
Για καιρό, επίσης απουσίαζε μια συστηματική παρουσίαση των απόψεων και της δράσης της Αντιπολίτευσης στη Ρωσία εκείνα τα χρόνια, ακριβέστερα των Αντιπολιτεύσεων: το 1923 και του 1926-27. Οι κατηγορίες που συνεχίζουν να απευθύνονται στον Τρότσκι ακόμα και σήμερα και που λίγο πολύ αποφαίνονται ότι μοιραζόταν με τον Στάλιν την ίδια εμμονή με την εκβιομηχάνιση και τη «δικτατορία του πλάνου» στηρίζονται είτε σε γιγάντια άγνοια του ζητήματος είτε σε συνειδητή διαστρέβλωση. Ο Κλιφ αποκαθιστά τις ιδέες που στήριξαν οι επαναστάτες στην Ρωσία εκείνα τα χρόνια, όσοι επέμειναν να μείνουν πιστοί στη διεθνιστική προοπτική του Οκτώβρη 1917, στην πεποίθηση ότι ο σοσιαλισμός δεν είναι μια κοινωνία που μοιράζει τη φτώχεια αλλά μια κοινωνία ισότητας και αφθονίας που μόνο σε διεθνές επίπεδο μπορεί να χτιστεί.
Επιχειρήματα
Το βιβλίο του Κλιφ αποκαθιστά τις ιδέες και τις αντικειμενικές συνθήκες στις οποίες έδρασαν. Γραμμένο κάμποσα χρόνια πριν την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και το «άνοιγμα» των αρχείων το έργο του Κλιφ εντυπωσιάζει ακόμα και σήμερα με τη ζωντάνια της γραφής, την οικονομία της έκφρασης αλλά και τον πλούτο των πηγών που αξιοποιεί. Τα αποσπάσματα από τα πρακτικά ολομελειών της κεντρικής επιτροπής ή συνεδρίων των μπολσεβίκων το 1923, το 1925 ή το 1926, οι δηλώσεις Αντιπολιτευόμενων κλπ, δεν είναι παραξενιές που αφορούν κάποιους αραχνιασμένους μελετητές της περιόδου αλλά ο τρόπος να βασίζει κάποιος τα επιχειρήματα και τα συμπεράσματά του σε βάσεις πολύ πιο στέρεες από τη πολυλογία που αναφέρεται στα πάντα χωρίς να έχει να πει τίποτα, κάτι το οποίο δυστυχώς συνεχίζει να είναι της μόδας σε κάμποσους κύκλους.
Ο Κλιφ δεν παύει να αντιμετωπίζει κριτικά την περίοδο που εξετάζει και την στάση του Τρότσκι:
«Αν υπήρχε μια σοβαρή αδυναμία στην στάση που κράτησε η Αντιπολίτευση, αυτή ήταν η αποδοχή του μονοκομματικού συστήματος και της απαγόρευσης των φραξιών στο κόμμα. Ηταν μια απαγόρευση που την επέβαλαν οι ακραίες περιστάσεις της οικονομικής και κοινωνικής κατάρρευσης της εξαντλημένης Ρωσίας στο τέλος του εμφυλίου πολέμου. Με αυτόν τον τρόπο εξηγούνται τα συνεχή μπρος-πίσω της Αντιπολίτευσης: σύγκρουση με την κυρίαρχη σταλινική ομάδα, μετά υποχώρηση, παραίτηση από κάθε πρακτική δράση. Υστερα πάλι κεντρισμένη από τα γεγονότα η Αντιπολίτευση ξεκινούσε την μάχη για να την σταματήσει στη μέση.
Οταν αναφερόμαστε στις δυνατές και αδύνατες πλευρές της στάσης του Τρότσκι την περίοδο 1923-27, χρειάζεται η αίσθηση της αναλογίας. Ενώ ο στρατηγικός προσανατολισμός του ήταν σωστός έκανε μια σειρά λάθη και συμβιβασμούς τακτικής. Το ζήτημα δεν είναι ότι αν ήταν περισσότερο σταθερός θα είχε νικήσει τον Στάλιν, αλλά ότι θα είχε θέσει ισχυρότερα θεμέλια για την ανάπτυξη της Αντιπολίτευσης, αν δεν είχε αφήσει την Αντιπολίτευση του 1923 να φυλλοροήσει, αν δεν άφηνε να αποπροσανατολιστούν οι υποστηρικτές του στα άλλα κομμουνιστικά κόμματα (κάτι που υπό το φως των μελλοντικών εξελίξεων είχε ιδιαίτερη σημασία) και πολλά άλλα.
Πρέπει να είμαστε ξεκάθαροι για τις συνέπειες των σφαλμάτων του Τρότσκι. Η δυσαναλογία μεταξύ τους ήταν προϊόν του αντιδραστικού χαρακτήρα της ιστορικής περιόδου. Οι μπολσεβίκοι δεν έκαναν λιγότερα λάθη το 1917 και στην περίοδο του εμφυλίου πολέμου. Ομως, η ορμή της επανάστασης διόρθωσε αυτά τα λάθη. Τώρα, η προέλαση της αντίδρασης πολλαπλασίαζε τις συνέπειες κάθε σφάλματος που έκανε ο Τρότσκι».