Πίσω από τις ρητορείες του Καντάφι

Στις δεκαετίες του '70 και του '80, τέτοιου είδους λόγια είχαν μαγέψει μεγάλο μέρος της Αριστεράς διεθνώς, και ο Καντάφι μπόρεσε να καλλιεργήσει την εικόνα του αδιάλλακτου άραβα εθνικιστή που υποστήριζει διεθνώς τους αγώνες για την αλλαγή.

Στην πραγματικότητα ήταν ένας αδίστακτος δικτάτορας που τσάκισε κάθε μορφή αντιπολίτευσης στη Λιβύη και αποδείχθηκε αναξιόπιστος σύμμαχος στους περισσότερους από τους αγώνες που έλεγε πως υποστηρίζει.

Ο Καντάφι ανέβηκε στην εξουσία με πραξικόπημα το 1969, ανατρέποντας τον ιδιαίτερα φιλοδυτικό βασιλιά Ιντρίς. Μαζί με άλλους αξιωματικούς του στρατού, ανακοίνωσαν την πίστη τους στις αρχές του αραβικού εθνικισμού και ιδιαίτερα στο μοντέλο που προώθησε ο πρόεδρος Γκαμάλ Αμπντελ Νάσερ στη γειτονική Αίγυπτο. Το μοντέλο στόχευε στην ανεξαρτησία απέναντι στα δύο ιμπεριαλιστικά μπλοκ “ούτε Ανατολή, ούτε Δύση” -μαζί με οικονομική ανάπτυξη προς όφελος του λαού. Τάσσονταν υπέρ της αραβικής ενότητας και της υποστήριξης στον παλαιστινιακό αγώνα ενάντια στο Ισραήλ.

Ο Νάσερ είχε έρθει στην εξουσία σχεδόν δυο δεκαετίες νωρίτερα, σε μια περίοδο μαζικών αγώνων ενάντια στη βρετανική κατοχή. Κάτω από την πίεση του κόσμου που προχωρούσε σε έντονες κινητοποιήσεις, είχε προχωρήσει σε αγροτική μεταρρύθμιση, εθνικοποίηση της βιομηχανίας και είχε διώξει τα βρετανικά στρατεύματα από τη χώρα. Το 1956, η Αίγυπτος κέρδισε μια ιστορική νίκη στον πόλεμο του Σουέζ ενάντια στη Βρετανία, τη Γαλλία και το Ισραήλ.

Η αλλαγή στη Λιβύη ήταν πολύ πιο περιορισμένη. Δεν είχε υπάρξει ξεσηκωμός ενάντια στους αποικιοκράτες όπως αυτός που προηγήθηκε της ανόδου του Νάσερ, και ο Καντάφι δεν βρισκόταν υπό την πίεση ενός θυμωμένου μαζικού κινήματος με προσδοκίες.

Όταν έγινε το πραξικόπημα στη Λιβύη, η ριζοσπαστική φάση του αραβικού εθνικισμού είχε σε μεγάλο βαθμό περάσει. Το καθεστώς του Νάσερ ήταν σε κρίση, με τους αιγύπτιους φοιτητές και εργάτες να ζητάνε ξανά αλλαγή. Ο Καντάφι αξιοποίησε την παλιότερη ριζοσπαστική κληρονομιά του Νάσερ αλλά ο ίδιος και οι υπόλοιποι αξιωματικοί κατάφεραν να εξασφαλίσουν την εξουσία τους χωρίς μαζικούς αγώνες.

Από την αρχή, ο Καντάφι ήταν αυταρχικός, ελιτιστής και υποτιμούσε τον απλό κόσμο.

Προς τον έξω κόσμο, παρουσιαζόταν ως μεγάλος δημοκράτης. Μάλιστα, στο Πράσινο Βιβλίο του, που κυκλοφόρησε το 1976 για να προωθήσει τον πολιτικό του “Τρίτο Δρόμο”, υποστηρίζει πως “το πρόβλημα της δημοκρατίας στον κόσμο είναι πλέον λυμένο”.

Ενώ οι παλιότερες προσπάθειες άμεσης δημοκρατίας υπήρξαν “ουτοπικές”, ο ίδιος είχε αναπτύξει ένα σύστημα “λαϊκών συνεδρίων” και “λαϊκών επιτροπών” στη Λιβύη, που θα επέτρεπαν την αληθινή άμεση συμμετοχή.

Το μοντέλο επιβλήθηκε και ο Καντάφι εμφανίστηκε κανονικότατα ως γενικός γραμματέας.

Σύντομα έγινε ξεκάθαρο πως τα λαϊκά συνέδρια ήταν ένας τρόπος ώστε ο Καντάφι και η κουστωδία των στρατιωτικών και των συγγενών του να κρατήσουν τον έλεγχο πάνω στον πληθυσμό και πάνω στον αυξανόμενο πετρελαϊκό πλούτο της χώρας.

Οι τεράστιες αυξήσεις στις τιμές του πετρελαίου μετά τον αραβο-ισραηλινό πόλεμο του 1973 έδωσαν τη δυνατότητα στον Καντάφι να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις στο κράτος πρόνοιας, ώστε οι περισσότεροι Λίβυοι να έχουν πρόσβαση στην περίθαλψη και την παιδεία.

Όμως, καμιά από αυτές τις πολιτικές δεν προέκυψε μέσα από δημοκρατικό διάλογο -όλες επιβλήθηκαν.

Έλεγχος

Παράλληλα, τα έσοδα από το πετρέλαιο πήγαν για την επέκταση των ενόπλων δυνάμεων, καθώς ο Καντάφι οικοδομούσε έναν στρατιωτικό μηχανισμό για να διασφαλίσει τον έλεγχό του.

Στα τέλη της δεκαετίας του '70 εισήγαγε περισσότερους τρόπους καταστολής -τις “επαναστατικές επιτροπές” που αποτελούνταν από πιστούς του καθεστώτος και λειτουργούσαν αρχικά στα σχολεία και τα πανεπιστήμια και αργότερα μέσα στην κρατική γραφειοκρατία. Ήταν κινήσεις που έπαιρναν παράδειγμα από τις εξελίξεις στην Κίνα, στη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης.

Στις αρχές της δεκαετίας του '80, ο Καντάφι βρισκόταν επικεφαλής ενός στρατού περίπου 60 χιλιάδων μέσα σε μια χώρα μόλις 4 εκατομμυρίων. Τους νέους που αντιστέκονταν στη στράτευση, τους πήγαιναν στο στρατό σηκωτούς, σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία. Ο Καντάφι δημιούργησε ένα μεγάλο μηχανισμό αστυνομικών και χαφιέδων. Περίπου 50 χιλιάδες άνθρωποι εγκατέλειψαν τη χώρα ως πρόσφυγες.

Μεγάλο μέρος της ριζοσπαστικής φήμης του Καντάφι βασίζεται στην υποστήριξη που έδωσε σε αγώνες σε άλλα σημεία του κόσμου. Υποστήριξε το Κονγκρέσο στη Νότια Αφρική, τους Σαχράουϊ στη Δυτική Σαχάρα, όπως και το κίνημα της Ιρλανδίας. Πάνω απ'όλα φαινόταν αφοσιωμένος στους Παλαιστίνιους. Υποστήριξε διάφορες τάσεις του παλαιστινιακού κινήματος με χρήματα και όπλα, ενώ σε κάποια φάση, παλαιστίνιοι πιλότοι εκπαιδεύονταν στη Λιβύη με στόχο να αποτελέσουν τον πυρήνα μιας παλαιστινιακής πολεμικής αεροπορίας.

Ωστόσο, το Παλαιστινιακό αποκάλυψε πόσο ρηχή ήταν η ρητορική του Καντάφι. Υποστήριζε τους Παλαιστίνιους από μακριά, ποτέ άμεσα εμπλεκόμενος, ακόμη και όταν το Ισραήλ κατέσφαζε το κίνημα. Όταν το Ισραήλ εισέβαλε στο Λίβανο το 1982, οι παλαιστίνιοι μαχητές αναγκάστηκαν να φύγουν από τη Βηρυτό με πλοία. Η συνεισφορά του Καντάφι ήταν να πει στον ηγέτη της PLO, Γιάσερ Αραφάτ ότι πρέπει να αυτοκτονήσει και όχι να φύγει.

Ενώ κατακεραύνωνε τον ιμπεριαλισμό, ο Καντάφι είχε τις δικές του επεκτατικές φιλοδοξίες. Προσπάθησε να επεκτείνει τα σύνορα της Λιβύης, παίρνοντας εδάφη από το Νίγηρα και από το Τσάντ, ενώ έκανε αρκετές φορές εισβολή στο Τσάντ για να εξασφαλίσει τη Λωρίδα του Αουζού, μια περιοχή με μεγάλο ορυκτό πλούτο. Αυτή η σύγκρουση κράτησε σχεδόν δέκα χρόνια.

Όλο και περισσότερο, οι πολιτικές του Καντάφι έμοιαζαν με αυτές των κρατών που υποτίθεται κατάγγελλε. Ιδιωτικοποίησε πολλές κρίσιμες βιομηχανίες της Λιβύης και έκανε μπίζνες με την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Η λιβυκή κυβέρνηση έγινε βασικός επενδυτής στην Ιταλία, την πρώην αποικιακή δύναμη. Αγόρασε ένα σημαντικό μέρος της Unicredit, της μεγαλύτερης ιταλικής τράπεζας, και κατασκεύασε έναν αγωγό που διασχίζει τη Μεσόγειο και παρέχει το ένα τρίτο του πετρελαίου της Ιταλίας.

Ο Καντάφι αγκάλιασε τον Τόνι Μπλερ, ο οποίος το 2004 του έδωσε “χείρα φιλίας”. Το 2007, η μεγαλύτερη βρετανική εταιρεία, ο πετρελαϊκός γίγαντας BP, ανακοίνωσε ένα μεγάλο ντιλ με τη Λιβύη, σε υπεράκτιες έρευνες για φυσικό αέριο, ενώ οι δύο κυβερνήσεις συμφώνησαν σε στρατιωτική συνεργασία.

Πόσο χαμηλά μπορούσε να πέσει ο Καντάφι; Σύντομα έγινε ο χωροφύλακας της Ευρώπης στη Βόρεια Αφρική, περιορίζοντας την κίνηση των μεταναστών στη Μεσόγειο. Ανάμεσα σε άλλα, η δουλειά του ήταν να εμποδίζει τα ταξίδια πολλών απεγνωσμένων προσφύγων από τις εμπόλεμες ζώνες της υποσαχάριας Αφρικής.

Πέρυσι, απαίτησε πάνω από 4,5 δισεκατομμύρια ευρώ για κάθε χρόνο, ώστε να διατηρήσει αυτούς τους περιορισμούς, προειδοποιώντας ότι η Ευρώπη θα γίνει “μαύρη” αν δεν μπει φρένο στη μετανάστευση. Είπε στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις: “Δεν ξέρουμε ποια θα είναι η αντίδραση των λευκών και χριστιανών Ευρωπαίων απέναντι σε αυτή την εισροή πεινασμένων και αμόρφωτων Αφρικανών. Δεν ξέρουμε αν η Ευρώπη θα παραμείνει ανεπτυγμένη και ενωμένη ήπειρος ή αν θα καταστραφεί, όπως συνέβη με τις βαρβαρικές εισβολές.”

Ωραία λόγια από τον άνθρωπο του οποίου το Πράσινο Βιβλίο κάποτε έλεγε πως έδινε λύσεις απέναντι στο ρατσισμό, τη δουλεία και την εκμετάλλευση.

Φιλ Μάρσαλ

Διαβάστε επίσης

Η Λιβύη δεν θα γίνει προτεκτοράτο

Αίγυπτος: Η επανάστασή μας είναι αντιιμπεριαλιστική